Шахрух
.svg){kind=small}
| Шахрух | |
|---|---|
_commissioned_by_his_son_Ibrahim_Sultan_in_the_1436_Zafarnama,_showing_Shah_Rukh_entering_Samarkand_as_the_new_Governor_in_1394.jpg) | |
| Туган | 20 август 1377[1] Сәмәрканд, Аксак Тимер дәүләте |
| Үлгән | 13 март 1447 (69 яшь) Рей[d], Иран |
| Күмү урыны | Сәмәрканд |
| Ватандашлыгы | Аксак Тимер дәүләте |
| Һөнәре | гаскәрбашы |
| Җефет | Гаухаршад бегим[d] һәм Malikat Agha[d][2] |
| Балалар | Olığbäk, Ибрагим-Султан[d], Байсонкур[d], Мухаммад Джуки-Мирза[d] һәм Soyurghatmish ibn Shahrukh[d] |
| Ата-ана |
|
Муин аль-Хакк ва-д-Дин Шахрух (Фарсы теленнән ("патша"), рух ("йөз"); 1377 елның 20 августы - 1447 елның 12 мартында) - әмир, Үзәк Азиянең Төрки-Монгол яулап алучы Тамерланның дүрт улының иң кечесе, Хорасан хакиме (1397 елдан) һәм Тимур империясе хакиме(1409 елдан).
Тимур (1405) үлеменнән соң башланган интернациональ сугышта (1405 - 1409), Шахрух туганнарыннан өстен чыга һәм Тимур империясенең суверен хакиме була. Ул империя башкаласын Самаркандтан Гератка күчерә.
Шахрухның 40 еллык идарә итүе Тимурид дәүләтендә сәнгать һәм фәннәрнең чәчәк аткан чор була, ул чор Тимурид Яңарышы дип аталган.
Шахрух бөек астроном һәм математик Улугбегның һәм танылган каллиграф һәм хәйрияче Байсонкурның атасы була.
Биография
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Тимурның кече улы Шахрух 1377 елның 20 августында туа. Шахрухның әнисе Дуглат төрки кабиләсеннән Дилшад Ага була. Тимур аңа 1375 елда өйләнгән. [3] Риваятьләр буенча, Шахрух исемен Тимур үзе уйлап тапкан. Шахрухның әнисе 1383 елның башында үлә һәм Тимурның олы хатыны Сарай муьк ханым аңа тәрбия бирүдә катнаша.
1393 елда, Фарса Шах-Мансурның Музаффарид солтаны, Тимур армиясенең ерак булуыннан файдаланып, Самаркандта Исфахан белән Ширазны яулап ала, һәм ул аның якын туганнарын, законлы хакимнәрен сукыр калдыра һәм кулга ала. Тамерланның кайтуын көтеп, Шах-Мансур илдә сугыш хәрәкәте игълан итә һәм Иран буенча иң тәҗрибәле һәм батыр сугышчыларны берләштереп кечкенә армия булдыра. Шул ук елның май аенда Тимур җитәкчелегендәге корпус (Шираз янында) пәйда булгач, Шах-Мансур һәм аның солдатлары аңа һөҗүм итәләр. Батырлык һәм гаҗәпләнү аркасында, иранлылар дошман армиясенең үзәген җимерәләр һәм аның сафларына паника чәчәләр. Бу хаос вакытында Шах-Мансур, Тимурның һәм аның хезмәтчеләренең төп көчләрдән аерылганнарын күреп, шунда ашыга. Ачулы һөҗүм Шах-Мансурга Бөек Эмирга барып җитәргә мөмкинлек бирә. Ул дошманны үз күзе белән күрә, сөңгесен алырга теләгән вакытта, үзенең сөңге саклаучысын янында тапмый. Шах-Мансур аның башына кылыч белән ике тапкыр суга. Көчле шлем һәм тынычлык Тимурны саклап кала: кылыч тайпылып китә, ләкин сөяккә үтеп керми. Менә кыю Шах-Мансурның үлем сәгате килеп җитә. Бөек Эмир солдатлары кинәт һөҗүмнән котылып, фарсыларны юк итә башлыйлар. Шахрух, хәтта 17 яшь тә булмаган, Шах-Мансурның киселгән башын әтисенең аягына алып кайтып ташлый.
Аннары Тимур Шахрухны Самарканд хакиме итеп билгели һәм аны шунда ук башкалага җибәрә. Бу билгеләнү киләсе кампания көтелгәннән озаграк дәвам итәргә тиешлеген күрсәтә.
1397-нче елда Тимур, Самаркандка кайткач, Шахрухны Хорасан, Сейстан һәм Мазандеран хакиме итеп куя.
Шахрух, командирларның берсе буларак, 1400 - 1403 елларда Тимурның Османлы империясенә каршы кампаниясендә катнаша.
Османлыларга каршы җиңү кампаниясеннән кайткач, Тимур Минск Китайга күптән көтелгән һөҗүмен әзерли башлый. Шахрух Хорасан губернаторы вазифасына кире кайта. Тимур үлгәч, Шахрух үз өлкәсендә кала. Билгеле, Тимур беркайчан да Шахрухны үз империясе варисы дип санамый торган була. Бәлки бу әти белән улның читләшүе булгандыр. Тимурның кече улына салкын карашы Шахрухның шәхси сыйфатлары аркасында булган дигән тәкъдимнәр бар. Князь, зирәклегенә һәм белеменә карамастан, бик тыйнак һәм юаш кеше, һәм өстәвенә, бик диндар кеше булып танылган була. Ул әтисенең каты дошманлыгы белән, яки Чыңгызханның төрки-монгол законнарын тотуы белән аерылып тормый.
Шахрухның балалары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Шахрухның уллары Байсонкур, Мөхәммәт Джуки-Мирза, Суюргатмыш һәм кызлары бар. Михрнигар-Хатунның хатыннарының берсе күчмә үзбәкләр кланыннан була. [4]
Эчке сәясәт
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1405-нче елда Тимур үлгәч, интернациональ сугыш башлана. Мавераннадагы хакимия оныгы Хәлил-Солтан (1405-1409) тарафыннан басып алына, һәм Хорасанда берничә сугыш бәрелешеннән соң хакимият Тимурның кече улы Шахрухка бирелә. 1409-нчы елда, Хәлил-Солтан җиңелгәч, Тимур командирлары Мавераннадагы хакимиятне Шахрухка күчерәләр. Шахрух Хорасанда идарә итәргә калырга карар кыла, Гератны дәүләт башкаласы итеп куя, һәм Мавераннах улы Улугбекка бирә (1409-1449). Шахрух идарә иткән вакытта Герат Көнчыгышның иң зур фән һәм мәдәният үзәгенә әверелә. Аның улы Байсонкурт монда сәнгать академиясе булдыра, аннан соң танылган Бехзад барлыкка килә. Патшалык вакытында Тимурид дәүләтенең көче сакланып кала.
Тышкы сәясәт
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Шахрух берничә тапкыр Мисыр, Османлы империясе һәм Кытай илчеләрен кабул итә. Аның вәкилләре Кытай, Һиндстан, Мисыр һәм Османлы империясенә сәяхәт итәләр. Архив мәгълүматлары буенча, хәтта 1444 елга кадәр, Османлы империясе Тахурның варисы буларак Шахрухка салым җибәреп тора. Гадәттә сакчысыз мәчеткә барган Шахрухның тормышына берничә тапкыр һөҗүм оештырыла.
1447 елда Шахрух үлеменнән соң хакимият Улугбек кулына бирелә. Шахрухның калдыклары Улугбек белән Гераттан Самаркандка китерелә һәм Гур-Эмирның гаилә каберлегендә күмелә.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_6751
- ↑ https://iranicaonline.org/articles/bayqara-b
- ↑ Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Введение, перевод с персидского языка, примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. Х. Вахидова. // История Казахстана в персидских источниках. Т.3. Алматы: Дайк-Пресс, 2006, с.116,119
- ↑ История Казахстана в персидских источниках. Т.3. Алматы, 2006, с.152
Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Шахрух // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
- Стенли Лэн-Пуль. «Мусульманские династии». Издательская фирма «Восточная литература» РАН, издательская группа «Муравей», перевод с английского с примечаниями В. В. Бартольда, 2004.
- Хильда Хукхэм «Властитель семи созвездий» 1995, Ташкент, издательство «Адолат».
- «Уложение Тимура» Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма, Ташкент. Перевод с персидского Хамидуллы Караматова, под научной редакцией Б. Ахмедова, автор предисловия, примечаний и комментариев Б. Ахмедов, 1999.
- Women in Iran from the Rise of Islam to 1800, edited by Guity Nashat, Lois Beck
- The state under Timur: a study in empire building, Syed Jamaluddin — 1995—191 pages, Page 41
- Women in the Medieval Islamic World, edited by Gavin R. G. Hambly