Jan Jonston
Portret Jana Jonstona miedzioryt Christiana Romsteta, 1673 | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Miejsce spoczynku |
cmentarz braci czeskich w Lesznie |
Zawód, zajęcie | |
Tytuł naukowy | |
Alma Mater | |
Rodzice |
Simon Johnston (zm. 1618) i Anna Becker (zm. 1617) |
Małżeństwo |
1. Krystyna Hortensius (zm. 1637) |
Dzieci |
2.1. Mateusz |
Jan Jonston (ur. 3 września 1603 w Szamotułach, zm. 8 czerwca 1675 w Składowicach)[1] – polski przyrodoznawca, historyk, filozof, pedagog, lekarz, pisarz medyczny i przyrodniczy; swoje prace publikował jako Joannes Jonstonus. Europejską rangę naukową zyskał jako autor prac z dziedziny historii naturalnej, a jego dzieła były tłumaczone i wielokrotnie wznawiane[2].
Rodzina
[edytuj | edytuj kod]Był synem szkockiego imigranta Simona Johnstona (zm. 1618), który był kalwinem i w 1596 roku wraz z dwoma braćmi - Gilbertem oraz Franciszkiem uciekł ze Szkocji przed prześladowaniami religijnymi. Wraz z Franciszkiem osiadł w Polsce poślubiając w 1601 roku mieszczkę szamotulską Annę Becker (zm. 1617). W 1603 roku ze związku tego urodził się Jan Jonston. Para miała również drugiego syna Aleksandra[3][4] .
W 1637 roku Jan Jonston poślubił Krystynę, córkę Samuela Hortensiusa, aptekarza ze Wschowy, a po jej śmierci (zm. 12 lipca 1637) w roku 1638 poślubił Annę Rozynę, córkę lekarza królewskiego Mateusza Vechnera (1587–1630), także ze Wschowy. Z tego małżeństwa urodziła się czwórka dzieci (Mateusz, Jan, Anna Maria, Anna Regina), ale tylko Anna Regina przeżyła rodziców. Była żoną wrocławskiego patrycjusza Samuela von Schaff[4] .
Życiorys i wykształcenie
[edytuj | edytuj kod]Jan Jonston urodził się w 1603 roku w Szamotułach leżących wówczas w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przez prawie całe życie związany był z Wielkopolską i czuł się Polakiem. Wielokrotnie pisał o sobie w dokumentach i dziełach spisanych po łacinie „Polonus”, „Lesnense” lub „Scoto-Polonus”[3][5][4] . Świadczą o tym m.in. własnoręczne wpisy uczonego zachowane w księgach immatrykulacyjnych zagranicznych uczelni gdzie studiował: Polonus, medicinae studiosus w Groningen, Scoto-Polonus medicinae, philosophiae et atrium collentissimus we Franeker[3][4] .
Od 1611 uczył się przez trzy lata w szkole braci czeskich w Ostrorogu, skąd przeniósł się do gimnazjum ewangelickiego w Bytomiu Odrzańskim, gdzie uczył się w latach 1616–1617. Kontynuował naukę w gimnazjum Toruniu (1619–1623), skąd wyniósł doskonałą znajomość języka hebrajskiego. W latach 1623–1625 studiował w Szkocji (w St. Mary’s College na Uniwersytecie w St Andrews) język hebrajski, filozofię i teologię. Osiadł w Lesznie, gdzie pracował jako nauczyciel prywatny oraz gimnazjalny[3] .
Przyjaźnił się z Janem Amosem Komenskim (Comeniusem), przebywającym w tym czasie również w Lesznie. Obaj byli wykładowcami w miejscowym gimnazjum. Wiele podróżował po Europie (Włochy, Francja) i doskonalił swoje wykształcenie we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Wittenberdze, Berlinie, Groningen, Franeker (od 1629 studia medyczne), Lejdzie (1630, 1632–1633), Londynie (1631) i Cambridge (1631, 1634).
Powrócił do Leszna w 1632, wkrótce został lekarzem nadwornym wojewodzica Bogusława Leszczyńskiego oraz lekarzem miejskim miasta Leszna (nosił oficjalny tytuł Archiater et Civitatis Lesnensis Physicus Ordinarius).
W roku 1632 uzyskał doktorat z medycyny na uniwersytecie w Lejdzie i potwierdził w tym samym roku w Cambridge. Jego osiągnięcia badawcze znalazły uznanie i otrzymał propozycje objęcia katedr na uniwersytetach (w Deventer w 1631, we Frankfurcie nad Odrą w 1642, w Heidelbergu w 1642, w Lipsku w 1663), ale żadnej nie przyjął.
Po spaleniu protestanckiego Leszna przez wojska polskie w czasie potopu szwedzkiego opuścił ziemie Rzeczypospolitej i w 1656 przeniósł się do swojego majątku w Składowicach koło Lubina. Tam też zmarł 8 czerwca 1675; jego zwłoki kilka miesięcy później przewieziono do Leszna.
Twórczość
[edytuj | edytuj kod]Jonston stworzył wybitne dzieła typu encyklopedycznego. Zgłębiał filozofię, teologię oraz nauki przyrodnicze – szczególne zasługi ma w dziedzinie entomologii, botaniki i ornitologii.
Nauki przyrodnicze
[edytuj | edytuj kod]Jonston był pierwszym polskim autorem, którego praca była popularyzowana w Japonii i miała wpływ na kształtowanie się wiedzy o historii naturalnej w tym kraju już w czasach sioguna Yoshimune Tokugawy[6][7].
W 1662 opublikował Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati – pierwszą na świecie monografię dendrologiczną[8].
Filozofia
[edytuj | edytuj kod]W epoce w której żył, filozofia i nauki przyrodnicze były ściśle związane. Jego prace zawierają liczne treści związane z filozofią przyrody i etyką.
W młodzieńczych pracach (np. O stałości natury) wskazywał na istnienie postępu moralnego w dziejach, w szczególności o coraz mniejszym okrucieństwie ludzkości.W Polymathiae filologicae podejmował problem charakteru, zachowań moralnych i cnót, rysując wzorzec człowieka pilnego, sumiennego i stałego w czynieniu dobra. Zajmował się też etyką lekarską, nawiązując do Hipokratesa[9] .
Ważniejsze dzieła naukowe
[edytuj | edytuj kod]- Enchiridion historiae naturalis, powst. 1625–1628, wyd. pt. Thautomatographia naturalis, in decem classes distincta, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: edycja poszerzona, Amsterdam 1633, Amsterdam 1641, Amsterdam 1661, Amsterdam 1665, przekł. angielski (prawdopodobnie J. Rowlanda) pt. An History of the Wonderfull Things of Nature, Londyn 1657.
- Naturae constantia, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: Amsterdam 1634, przekł. polski Maria Stokowska pt. „O stałości natury”, Warszawa 1960, PAN Biblioteka Klasyków Filozofii; przekł. angielski J. Rowlanda pt. An History of the Constancy of Nature..., 1657.
- Sceleton historiae universalis civilis et ecclesiasticae, Lejda 1633, drukarnia J. Marcus, wyd. następne: 2 edycje (brak miejsca, roku wydania); przekł. niemiecki: F. Kleinkirche pt. Sceleton das ist eine kurze Entwerffung aller weltlichen und Kirchengeschichte, Hamburg 1636.
- Idea universae medicinae practicae, Amsterdam 1644, drukarnia L. Elzevirius, wyd. następne: Wenecja 1647, Amsterdam 1648, Amsterdam 1652, Lejda 1655, Frankfurt 1664, Amsterdam 1664; pt. Syntagma universae medicinae pracicae libri XIV, Jena 1673, Jena 1674, Frankfurt (?), Lipsk 1722; przekł. angielski: Londyn 1652(?), wyd. następne: tamże 1665, 1684.
- Sintagma dendrologi specimen, Leszno, 1645.
- Theatrum universale historiae naturalis (wydane częściami):
- Historiae naturalis de avibus libri VI, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1657, Heilbrunn 1756; przekł. francuski pt. Histoire naturelle et raisonnée des différents oiseaux qui habitent le globe, Paryż 1773.
- Historiae naturalis de exanguibus aquaticis libri IV, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1655, Heilbrunn 1677.
- Historiae naturalis de piscibus et cetis libri V, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1651, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1677.
- Theatrum universale omnium animalium quadripedum libri IV, Frankfurt n. Menem 1652; wyd. następne: Heilbrunn 1755.
- Historiae naturalis de insectis libri III, Frankfurt n. Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: (łącznie z:) ... De serpentibus et draconibus libri II, Frankfurt n. Menem 1657, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1757.
- Historiae naturalis de serpentibus libri II, Frankfurt n. Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Amsterdam 1657, Amsterdam 1665, Heilbrunn 1757.
- Theatrum universale historiae naturalis (wydane jako całość), Amsterdam 1718, t. 1–4; Frankfurt 1755–1757; Rouen 1768, t. 1–6.
- Idea hygieines recensita. Libri II, Jena 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1664, Jena 1674.
- Polyhistor, seu rerum ab exortu universi ad nostra usque tempora... series (dzieło encyklopedyczne), Jena 1660, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Amsterdam 1665.
- Notitia regni mineralis, Lipsk 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia „Collerianorum”.
- Notitia regni vegetabilis, 1661.
- Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati, Frankfurt n. Menem 1662, nakł. dziedziców M. Meriana, drukarnia H. Potihius.
- Polymathiae filologicae, seu totius rerum universitatis ad sous ordines revocatae adumbratio horis subsecivis... concinnata, Frankfurt n. Menem 1666, nakł. E. Fellgibelus, wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1667.
- Historiae naturalis de herbis et plantis (dzieło ukończone w 1666, zaginęło oddane do druku we Frankfurcie n. Menem).
- Polyhistor continuatus, seu rerum toto orbe a Carolo M. ad Albertum II Austriacum... gestarum... series, Jena 1667, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius; ... pars quinta seu rerum a Rudolpho Habsburgico ad Albertum II Austriacum gestarum series (brak miejsca, roku wydania), dedykacja dat. 1668.
Listy
[edytuj | edytuj kod]- Do W. Schicharda, 5 kwietnia 1634, ogł. J. Kvačala Korespondenze J. A. Komenského, t. 2, Praga 1902, s. 7–8.
- Do Andrzeja Senftlebena, Leszno: 19 listopada 1641; 24 kwietnia 1642, ogł. T. Bilikiewicz Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931, s. 59 przyp., 98–99 przyp.
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]W Lesznie znajduje się jedyny w Europie pomnik Jana Jonstona.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Jonston Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-11-24] .
- ↑ Darwin’s Ancestors, Bryn Mawr College, Pennsylvania 2009/10 [dostęp 2015-07-19].
- ↑ a b c d Piwoń 1974 ↓.
- ↑ a b c d Kaczmarek 2002 ↓.
- ↑ Iłowiecki 1981 ↓.
- ↑ Jan Jonston – bibliography, Whonamedit.com – A dictionary of medical eponyms [dostęp 2015-07-18].
- ↑ Tokugawa Yoshimune and the Germination of Dutch Studies, Japan-Nederlands Exchange in the Edo Period [dostęp 2015-07-18].
- ↑ Człowiek potrzebuje do życia ogrodów i bibliotek. Prace znanych botaników ze zbiorów specjalnych Biblioteki Raczyńskich, katalog wystawy, Poznań, 2016.
- ↑ Jedynak 1986 ↓.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Bilikiewicz Tadeusz, Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931.
- Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 293–295.
- Lekarz i uczony XVII wieku. Materiały Sympozjum Naukowego, Leszno-Lubin, 6–8 czerwca 1975 r.
- Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. Seria B Historia Nauk biologicznych i medycznych, zeszyt 28 – Jan Jonston, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki 1978.
- Europejskość myśli i twórczości naukowej Jana Jonstona po czterech wiekach, materiały sesji naukowej, Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, Leszno, 23 maja 2003 r.
- Hieronim Kaczmarek: Jan Jonston z Szamotuł. U początków polskich zainteresowań Egiptem. Poznań: Wyd. Reprint, 2002. ISBN 83-86261-36-6.
- Aleksander Piwoń: Dzieciństwo i pierwsze nauki i studia Jana Jonstona. Jan Jonston 1603-1675. Leszno: 1974.
- Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 82. ISBN 83-223-1876-6. OCLC 830296583.
- Stanisław Jedynak , Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wrocław 1986, s. 80-81 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Biografia w serwisie The Galileo Project (ang.) [dostęp 2015-07-19]
- A description of the nature of four-footed beasts: with their figures engraven in brass (ang.) – Historiae naturalis de quadrupedibus – tłumaczenie wydane w Londynie (1678); Biblioteka Cyfrowa University of Wisconsin [dostęp 2015-07-19]
- Dzieła Jonstona w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl
- The Scientific Revolution [dostęp 2021-11-24] (ang)
- ISNI: 000000011885001X
- VIAF: 92098
- LCCN: n82208109
- GND: 117655872
- NDL: 00469112
- LIBRIS: 42gkqcbn50lg5mg
- BnF: 12382606t
- SUDOC: 032882513
- SBN: TO0V284511
- NKC: nlk20010096702
- BNE: XX824079
- NTA: 06982925X
- BIBSYS: 2008107
- CiNii: DA06925923
- Open Library: OL1172083A
- PLWABN: 9810653188505606
- NUKAT: n96102855
- OBIN: 14967
- J9U: 987007263525705171
- PTBNP: 1399143
- CONOR: 127656035
- ΕΒΕ: 247485
- BLBNB: 000521285
- LIH: LNB:B68n;=BU
- Historycy I Rzeczypospolitej
- Ludzie związani z kalwinizmem w I Rzeczypospolitej
- Nauczyciele domowi
- Pedagodzy I Rzeczypospolitej
- Polscy egiptolodzy
- Polscy encyklopedyści
- Polscy lekarze
- Lekarze I Rzeczypospolitej
- Ludzie urodzeni w Szamotułach
- Ludzie związani z Lesznem (I Rzeczpospolita)
- Ludzie związani z Szamotułami (I Rzeczpospolita)
- Urodzeni w 1603
- Zmarli w 1675
- Polscy entomolodzy
- Polacy pochodzenia szkockiego
- Urzędnicy dworów polskich magnatów
- Ludzie związani z Bytomiem Odrzańskim