Geya hipotezi

Geya superorqanzimi.

Geya hipotezi, həmçinin Geya nəzəriyyəsi, Geya paradiqması və ya Geya prinsipi — Yerin özündə bir bütöv orqanizm kimi qəbul edildiyini irəli sürən elmi nəzəriyyə.

Prinsipləri

Bu hipotez ilk dəfə İngiltərə alimi Ceyms Lavlok tərəfindən 1970-ci illərdə təqdim edilmişdir. Lavlokun fikrinə görə, Yer kürəsi biosfer, atmosfer, hidrosfer və geosfer daxil olmaqla, canlı və cansız komponentlərin bir-biri ilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərdiyi bir sistem təşkil edir. Bu sistem həyatın davamlılığını təmin etmək üçün özünü tənzimləyən mexanizmlərdən istifadə edir. Geya hipotezi yunan mifologiyasındakı "Geya"nın (yer ilahəsi) adından götürülmüşdür və yerin bir superorqanizm kimi fəaliyyət göstərdiyini vurğulayır.

Geya hipotezinin əsas prinsipi özünü tənzimləmədir. Lavlokun fikrinə görə, Yer kürəsi həyat üçün əlverişli mühit yaratmaq və onu qorumaq üçün özünü tənzimləyə bilir. Məsələn, atmosferdəki qazların nisbətini (oksigen və karbon dioksid səviyyəsi kimi), dənizlərin duzluluq səviyyəsini tənzimləyərək həyat üçün əlverişli şərait yaradır. Bu, planetin ekologiyasının və həyatın davamlılığının qorunmasında vacib bir mexanizm kimi çıxış edir. Bir digər əsas prinsip isə canlı və cansız sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsidir. Bu hipotezə görə, canlı orqanizmlər və yerin fiziki komponentləri bir-biri ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. Hər bir komponentin fəaliyyəti digərini təsir edir və beləliklə, planetin ekologiyası davamlı bir tarazlıqda qalır. Təkamül və uyğunlaşma da Geya hipotezinin əsas prinsiplərindən biridir. Canlıların və Yerin ekosistemlərinin birgə təkamülü, Yer kürəsinin dinamik tarazlığını qorumağa kömək edir. Bu təkamül prosesi, planetin həyat üçün əlverişli şəraitini təmin etmək məqsədilə davam edir.

Yanaşmalar

Geya hipotezinin bəzi tətbiqləri və sübutları da mövcuddur. Atmosferin sabitliyi bunun bir nümunəsidir. Yer atmosferindəki oksigen miqdarı milyardlarla il ərzində təxminən 21% səviyyəsində qalmışdır, bu da həyatın mövcudluğu üçün vacibdir. Həmçinin, dənizlərin duzluluğu da sabit qalır və bu, həyat üçün təhlükəli həddə çatmır. Müxtəlif geokimyəvi dövrlər bu sabitliyi qorumağa kömək edir. Bir digər nümunə isə qar topu nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə, keçmişdə Yer kürəsi buzla tamamilə örtülmüş ola bilərdi. Lakin həyatın təsirləri və geoloji proseslər, bu donmuş vəziyyətdən çıxmağa kömək etmişdir, beləliklə həyat davam etmişdir.

Geya hipotezi müasir elmə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir və ekosistemlərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsində yeni yanaşmalara ilham vermişdir. Bu hipotez, ekoloji sistemlərin idarə olunması, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və planetin davamlılığının qorunmasında nəzərə alınır. Həmçinin, bu nəzəriyyə, planetin ekosistemlərini daha yaxşı anlamağa və gələcəkdə daha davamlı və balanslı bir mühit yaratmağa kömək edə bilər.

Tənqidi

Bununla yanaşı, Geya hipotezinin bir sıra tənqidləri də mövcuddur. Antropomorfizm məsələsi, Yerin bir "orqanizm" kimi təsvir edilməsinin bəzi elm adamları tərəfindən metaforik və qeyri-dəqiq hesab edilməsinə səbəb olur. Bu yanaşma, Yerin həyat kimi davranmasını bir insan və ya canlı orqanizmə bənzətməyi nəzərdə tutur. Bundan əlavə, sübut çatışmazlığı da bir digər tənqid nöqtəsidir. Geya hipotezi dünyanın bir çox yerində güclü empirik sübutlarla dəstəklənmir. Bəzi alimlər bunu yalnız fəlsəfi bir fikir kimi qəbul edirlər və elmi bir nəzəriyyə kimi qiymətləndirmirlər. Təsadüf və uyğunlaşma məsələsi də tənqidçilər tərəfindən irəli sürülür. Onlar iddia edirlər ki, Yerin özünü tənzimləmə xüsusiyyətləri sadəcə təsadüf və təkamül nəticəsidir və bunun heç bir xüsusi məqsədi yoxdur.

Əlavə ədəbiyyat

• Abram, David. The Mechanical and the Organic: On the Impact of Metaphor in Science // Schneider, Stephen; Boston, Penelope (redaktorlar ). Scientists On Gaia. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 1991. 2012-02-23 tarixində arxivləşdirilib – Wildethics.org vasitəsilə.
• Dawkins, Richard. The Extended Phenotype: the Long Reach of the Gene. Oxford University Press. 1982. ISBN 978-0-19-286088-0.
• Harding, Stephan. Animate Earth. Chelsea Green Publishing. 2006. ISBN 978-1-933392-29-5.
• Lovelock, James. Homage to Gaia: The Life of an Independent Scientist. Oxford: Oxford University Press. 2001. ISBN 978-0-19-860429-7.
• Lovelock, James. The Vanishing Face of Gaia: A Final Warning. New York: Basic Books. 2009. ISBN 978-0-465-01549-8.
• Margulis, Lynn. Symbiotic Planet: A New Look at Evolution. London: Weidenfeld & Nicolson. 1998. ISBN 978-0-297-81740-6.
• Turney, Jon. Lovelock and Gaia: Signs of Life. Revolutions in Science. UK: Icon Books. 2003. ISBN 978-1-84046-458-0.
• Tyrrell, Toby. On Gaia: A Critical Investigation of the Relationship between Life and Earth. Princeton: Princeton University Press. 2013. ISBN 978-0-691-12158-1.
• Abram, David. The Perceptual Implications of Gaia // Badiner, A. H. (redaktor). Dharma Gaia: A Harvest of Essays in Buddhism and Ecology. Parallax Press. 1990. 2013-10-31 tarixində arxivləşdirilib – Wildethics.org vasitəsilə.
• Bondì, Roberto. Blu come un'arancia. Gaia tra mito e scienza. Torino, Utet: Prefazione di Enrico Bellone. 2006. ISBN 978-88-02-07259-3.
• Bondì, Roberto. Solo l'atomo ci può salvare. L'ambientalismo nuclearista di James Lovelock. Torino, Utet: Prefazione di Enrico Bellone. 2007. ISBN 978-88-02-07704-8.
• Jaworski, Helan. Le Géon ou la Terre vivante. Paris: Librairie Gallimard. 1928.
• Joseph, Lawrence E. Gaia: The Growth of an Idea. New York: St. Martin's Press. 1990. ISBN 978-0-31-204318-6.
• Kleidon, Axel. "Beyond Gaia: Thermodynamics of Life and Earth system functioning". Climatic Change. 66 (3). 2004: 271–319. doi:10.1023/B:CLIM.0000044616.34867.ec.
• Lovelock, James. Gaia as seen through the atmosphere // Westbroek, P.; deJong, E. W. (redaktorlar ). Biomineralization and Biological Metal Accumulation. D. Reidel Publishing Company. 1983. 15–25 – jameslovelock.org vasitəsilə.
• Lovelock, James. Gaia: A New Look at Life on Earth. Oxford: Oxford University Press. 2000. ISBN 978-0-19-286218-1.
• Lovelock, James. "The Earth is about to catch a morbid fever". The Independent. 16 January 2006. 2006-04-08 tarixində arxivləşdirilib.
• Lovelock, James. The Revenge of Gaia: Why the Earth Is Fighting Back: and How We Can Still Save Humanity. Santa Barbara CA: Allen Lane. 2007. ISBN 978-0-7139-9914-3.
• Marshall, Alan. The Unity of Nature: Wholeness and Disintegration in Ecology and Science. River Edge, NJ: Imperial College Press. 2002. ISBN 978-1-86094-330-0.
• Schneider, Stephen Henry. Scientists debate Gaia: the next century. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 2004. ISBN 978-0-262-19498-3.
• Staley, M. "Darwinian selection leads to Gaia". J. Theor. Biol. 218 (1). September 2002: 35–46. Bibcode:2002JThBi.218...35S. doi:10.1006/jtbi.2002.3059. PMID 12297068.
• Thomas, Lewis G. The Lives of a Cell; Notes of a Biology Watcher. New York: Viking Press. 1974. ISBN 978-0-670-43442-8.

Xarici keçidlər

• Lovelock, James (2006), interviewed in How to think about science, CBC Ideas (radio program), broadcast January 3, 2008. Link
• "Lovelock: 'We can't save the planetŞablon:'" BBC Sci Tech News
• Interview: Jasper Gerard meets James Lovelock
• Clips of interview with James Lovelock from 2010 at the Wayback Machine (archived 3 mart 2016)