Gaan na inhoud

Kopiereg

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die kopieregsimbool word gebruik as kennisgewing dat 'n werk onderhewig is aan beskerming onder kopiereg.

'n Kopiereg of outeursreg is 'n vorm van intellektuele eiendom wat die houer daarvan geregtig om die kopieer en gebruik van 'n oorspronklike, kreatiewe uiting, soos 'n literêre werk, rolprente, musikale werk of klankopname, skildery, rekenaarprogram of 'n industriële ontwerp te beperk vir 'n gedefinieerde tydperk. In Suid-Afrika word kopiereg gereël deur die Wet op outeursreg en word die tydperk waarvolgens die beskerming voor geldig is gedefinieer as 50 jaar na die eerste bekendstelling aan die publiek of 50 jaar na die afsterwe van die outeur indien die werk nie tydens die outeur se leeftyd gepubliseer is nie.

Die regte afdwingbaar onder kopieregbeskerming dek slegs die gebruik van ontasbare goedere— die storie wat in 'n boek vertel word is beskerm teen misbruik eerder as die kopie self, of die vorm van 'n beeldhouwerk eerder as die fisiese gekerfde rots. Kopieregte beskerm nie idees nie, wat eerder die domein van patente beslaan (indien enigsins), maar eerder die uitdrukking van die idee. 'n Kopiereg op 'n tekenprentkarakter soos bv. Mickey Muis, kan nie ander verhoed om ook pratende muise te skep nie, maar slegs keer dat hulle nie die karakter en kenmerke van die muis te naby kan namaak nie.

Kopiereg funksioneer soortgelyk aan patente in die sin dat hulle albei die uitsluitlike regte toeken oor hulle onderskeie onderwerpe en wat afdwingbaar is teen enigeen (behalwe vir 'n paar uitsonderings hieronder bespreek). Dit staan in teenstelling met handelsmerkbeskerming, wat byna altyd slegs teen mededingers in dieselfde mark afgedwing kan word en slegs vir beperkte kommersiële gebruike. Verder word kopiereg- en patentbeskerming, in teenstelling met handelsmerke, vasgestel vir 'n statutêr gedefinieerde tydperk, waartydens die kopiereg eienaar nie noodwendig van sy werk gebruik hoef te maak om te keer dat ander dit wel doen nie.

Na afloop van die termyn betree die beskermde werk die publieke domein en is vrylik beskikbaar vir gebruik deur enigeen.

Agtergrond

[wysig | wysig bron]

Regte van 'n houer van kopiereg

[wysig | wysig bron]

'n Eienaar van kopiereg het tipies die volgende uitsluitlike regte:

  • om kopieë te maak en te verkoop van die werk (insluitende elektroniese kopieë)
  • om die werk in of uit te voer
  • om afgeleide werke te skep
  • om die werk in die openbaar op te voer
  • om die regte te verkoop of aan ander toe te ken

Wat beteken word deur die term "uitsluitlike reg" is dat die kopieregeienaar en slegs die eienaar van die kopiereg die reg het om bostaande aksies te neem; alle ander persone word verbied om dit te doen sonder die kopieregeienaar se toestemming. Kopiereg word dikwels 'n "negatiewe reg" genoem, om te beklemtoon dat dit minder te doen het met mense toestemming (bv. skrywers) te gee om iets te doen, as wat dit te doen het met mense te verbied (bv. lesers, kykers of luisteraars) om iets te doen d.w.s. die beskermde werk te kopieer.

Oordrag van regte

[wysig | wysig bron]

Kopiereg mag toegeken, verkoop of opgesê word. Dikwels sal 'n kopiereghouer deur middel van 'n kontrak sy kopiereg oordra aan 'n maatskappy. 'n Musikant wat 'n opname maak kan byvoorbeeld 'n onderneming aangaan met 'n platemaatskappy waarin hy instem om al sy kopieregte in die opnames aan die maatskappy oor te dra in ruil vir tantième of ander voorwaardes. Die vraag mag dalk opduik oor waarom 'n kopieregeienaar dan ooit sy regte sou opsê. Die antwoord is natuurlik dat groot maatskappye vervaardigings- en bemarkingsvermoëns vêr buite die bereik van die betrokke skrywer het. In die digitale era van musiek kan musiek gekopieer en versprei word teen minimale koste oor die internet, maar plate etikette (Engels: Record label) poog om 'n promosie- en bemarkingsdiens te lewer wat die kunstenaar aan 'n wyer publiek bekend stel. 'n Kopiereghouer hoef egter nie noodwendig al sy regte oor te dra nie. Sommige van die regte kan oorgedra word, of die kopiereghouer kan 'n ander party 'n nie-uitsluitlike lisensie gee om die werk te kopieer en te versprei in 'n bepaalde gebied.

Idee-uitdrukking verdeling en die verbindingsleerstelling

[wysig | wysig bron]

Kopiereg sluit die uitdrukking van 'n idee in en nie die idee self nie — dit word genoem die idee-uitdrukking verdeling. As 'n boek byvoorbeeld geskryf word wat 'n nuwe manier beskryf om boeke in 'n biblioteek te organiseer, kan die leser vryelik gebruik maak van die metode daarin beskryf en dit ook aan ander verduidelik sonder om regsaanspreeklik te wees; dit is slegs die manier waarop die oorspronklike skrywer die proses beskryf het wat deur kopiereg beskerm word. 'n Patent kan verkry word om 'n metode te beskerm. Samestellings van feite of data kan beskerm word as die feite geselekteer en gerangskik is op 'n oorspronklike metode, maar dit sal slegs die grootskaalse reproduksie van die seleksie en rangskikking keer aangesien die data en feite nie self beskerm word nie.

In sommige gevalle kan 'n idee slegs op een of 'n beperkte aantal maniere uitgedruk word. Die uitdrukking is in sulke gevalle onbeskermd of die beskerming is slegs beperk tot woordelikse kopiëring. In die Verenigde State staan dit bekend as die verbindingsleerstelling (Engels: merger doctrine), omdat die uitdrukking beskou word as sou dit onlosmaakbaar verbind te wees aan die idee.

Die eerste verkoping leerstelling

[wysig | wysig bron]

Neem kennis dat kopiereg nie die verkoop of herverkoop van kopieë van werke beskerm nie, op voorwaarde dat daardie kopieë gemaak is met die goedkeuring van die oorspronklike eienaar van die kopiereg. Dit is wettig om dus byvoorbeeld 'n boek te herverkoop wat jy aangekoop het op voorwaarde dat jy nie 'n kopie vir jouself hou nie. In die Verenigde State staan dit bekend as die eerste verkoping leerstelling, en is daar in die howe gevestig om die wetlike aspekte van die herverkoop van boeke uit te klaar.

Onderhewig aan morele regte, verhoed kopiereg ook nie die eienaar van 'n fisiese kopie van 'n werk om dit te wysig, te ontsier, vernietig ens. nie, solank as wat die aksie nie duplisering behels nie.

Billike gebruik en handeling

[wysig | wysig bron]

Kopiereg verbied nie alle vorme van kopiëring nie. In die VSA, word die billike gebruik leersteling in die wet opgeneem en laat reproduksie en verspreiding toe. Die wet daar definieer nie duidelik wat billike gebruik is nie, maar gee eerder vier nie-eksklusiwiteitsfaktore om te oorweeg vir die evaluering van billike gebruik. Ander lande het ook wette wat die konsep van billike gebruik insluit, maar dit word hoofsaaklik gebou deur geregtelike presedent en is swak gedefinieer (veral in die Suid-Afrikaanse wet).

Statutêre en verpligte lisensies

[wysig | wysig bron]

In sommige regsgebiede word daar voorsiening gemaak vir 'n sekere klas beskermde werke (bv. musikale werke in die V.S.A) wat onderhewig is aan 'n statutêre lisensie (wat blykbaar nie in die R.S.A. van toepassing is nie). Dit word ook 'n verpligte lisensie genoem aangesien onder hierdie reëling enigeen wat 'n kopie van sodanig beskermde werk wil maak dit kan kopieer sonder toestemming van die eienaar van die kopiereg, maar moet eenvoudig die vereiste kennisgewing indien en die voorgeskrewe fooi deur die statuut, betaal. Aangesien dit moeilik is om die proses vir elke indiwiduele werk te volg is organisasies soos kopieregverenigings en uitvoerende kunste-organisasies gestig. Voorbeelde hiervan is BMI, RIAA, en MPAA wat gevorm is om die regte op baie werke op een slag te kan verkoop. Hierdie markgedrewe oplossing omseil die statutêre lisensies maar die beskikbaarheid van statutêre lisensies help om die prys binne perke te hou. Dit wil sê so laag as wat die vermyding van burokratiese prosedure dit regverdig.

Hoe kopiereg verkry en afgedwing word

[wysig | wysig bron]

Tipies moet 'n werk aan sekere minimum standaarde van oorspronklikheid voldoen om te kwalifiseer vir kopiereg. Verskillende lande het verskillende toetse waaraan die werk moet voldoen, al is die toets oor die algemeen nie baie streng nie; in die Verenigde Koninkryk moet daar bewys wees van 'n mate van 'vaardigheid, oorspronklikheid en werk' wat in die werk ingesit is. Oor die algemeen is klein hoeveelhede van dié elemente egter voldoende.

In die Verenigde State van Amerika, kan die oorspronklike eienaar van die kopiereg die werkgewer van die eintlike outeur wees eerder as die eienaar self as die werk 'n werk vir vergoeding is. Die Engelse reg maak voorsiening dat waar 'n werk wat deur kopiereg beskerm word en geskep is deur 'n werkgewer as deel van sy werk, die kopiereg outomaties aan die werkgewer toegeken word.

Kopiereg word algemeen afgedwing deur die eienaar in 'n siviele hof, maar daar bestaan ook statute wat kriminele vervolging moontlik maak. Kriminele sanksies word algemeen gemik op ernstige vervalsingsaktiwiteite, maar mag meer algemeen begin word noudat kopieregverenigings soos die RIAA meer en meer hulle visiere op lêerdeling deur tuis internetgebruikers stel. Tot dusver is die meeste van hierdie gevalle buite die hof geskik na eise van betaling van etlike duisende dollar deur die organisasie onder die dreigement van eise. Dus bereik baie van die sake uiteindelik selde selfs die siviele howe.

Kopieregkennisgewings

[wysig | wysig bron]

Vanweë ouer wetlike vereistes is die meeste werke soos boeke en rolprente vervaardig met 'n kopieregkennisgewing. Die kennisgewing deur die statute gespesifiseer moes bestaan uit die letter c binne in 'n sirkel ©, of die woord "kopiereg", gevolg deur die jaar van die kopiereg en die kopiereg eienaar se naam. Sekere alternatiewe vorme was toegelaat vir sekere tipe werke.

Die doelwit was om enige potensiële verbruikers in kennis te stel dat die werk deur kopiereg beskerm word.

Hierdie vereiste is egter sedert 1989 in die V.S.A., byna geheel en al opsioneel gemaak. Met die uitsondering van 'n paar lande wat steeds die kennisgewing op die werk vereis, is die vereiste ook algemeen opsioneel behalwe waar die werke geskep is voordat daardie land 'n lid geword het van die Berne Konvensie vir die beskerming van literêre en artistieke werke, andersyds ook bekend as die Berne Unie, of Berne Konvensie.

Kennisgewing word nie vereis vir die werk om die wetlike beskerming te geniet in nasies wat hulself tot die Berne Konvensie verbind het nie. Kopiereg kennisgewing kan dit egter makliker maak om skadevergoeding te eis vir kopieregskendings, aangesien dit die eiser toelaat om aan te voer dat die oortreder se skending doelbewus was.

Die simbool, ©, is die Unicode simbool 00A9 in heksadesimaal, en kan in (X)HTML ingevoer word as ©, ©, of ©

Jaar van kopiereg

[wysig | wysig bron]

Die jaar of jare van kopiereg word gelys na die © simbool. As die werk gewysig is (d.w.s. 'n nuwe uitgawe) sal daar meer as een jaar gelys wees.

Alle regte voorbehou

[wysig | wysig bron]

Die uitdrukking, Alle regte voorbehou was 'n formele kennisgewing dat alle kopieregte onder die kopieregwet behou word deur die kopiereg eienaar en dat enige kopieregskendingwetlike vervolging tot gevolg sou hê. Dit was 'n gevolg van die Buenos Aires Konvensie van 1910 wat vereis het dat 'n stelling oor die reservering van regte gemaak moes word om die regte internasionaal van toepassing te maak op lidlande van die Buenos Aires Konvensie. Terwyl die stelling nog algemeen voorkom is die kennisgewing nou oorbodig aangesien elke land wat lede was van die Buenos Aires Konvensie nou ook lede is van die Berne Konvensie, wat bepaal dat kopiereg geldig kan wees sonder enige formele kennisgewing.

Kopiereg op lettertipes

[wysig | wysig bron]

In die Verenigde State bestaan daar geen kopiereg op die ontwerp van lettertipes nie, patentreg kan egter verkry word indien dit oorspronklik genoeg is.

In Europa, Duitsland (in 1981) en die Verenigde Koninkryk (in 1989) is wette uitgevaardig om beskerming aan lettertipes te verleen. Die wet in die Verenigde Koninkryk is selfs terugwerkend, dus kan ontwerpe wat voor 1989 geproduser is ook beskerming verkry, op voorwaarde dat die kopieregtermyn nie reeds verval het nie. Die Duitse wet is nie terugwerkend nie.

Regte buiten normale kopiereg

[wysig | wysig bron]

Baie Europese lande (en ander lande as 'n gevolg van die GATT Handelverwante Intellektuele Eiendom of "TRIPS" ooreenkoms) maak voorsiening vir bykomende morele regte vir kopiereg wat outeurs besit, soos die reg tot erkenning van hulle werk en dat hul werk nie verkleineer mag word nie.

Terwyl kopiereg normaalweg aan 'n uitgewer verkoop of gelisensieer word, behou outeurs oor die algemeen hul morele regte. In sekere omstandighede word vereis dat 'n outeur hierdie morele regte bevestig deur byvoorbeeld 'n bladsy met sodanige uiteensetting in te voeg.

Geskiedenis van kopiereg

[wysig | wysig bron]

Terwyl regerings voorheen dikwels monopolie regte aan uitgewers toegeken het om gedrukte werke te verkoop, het die moderne begrip van kopiereg sy oorsprong in 1710 met die Britse Statuut van Anne. Die statuut het vir die eerste keer erkenning verleen aan outeurs en nie uitgewers nie, as die primêre bevoordeeldes van sodanige wette en het ook beskerming verleen aan verbruikers om te verseker dat uitgewers nie die gebruik van die werk kon beheer na dit verkoop is nie. Dit het ook die tydperk van sodanige eksklusiewe regte tot 28 jaar beperk, waarna al die werke die publieke domein betree het.

Die Berne Konvensie van 1886 het vir die eerste keer kopiereg erken tussen onafhanklike, soewereine state (Kopiereg is ook voorsien deur die Universele Kopiereg Konvensie van 1952 maar daardie konvensie is vandag slegs van geskiedkundige belang). onder die bepalings van die Berne konvensie word kopiereg outomaties toegeken aan kreatiewe werke; 'n outeur hoef nie die werk te "registreer" of "aansoek" te doen vir 'n kopiereg nie. Sodra die werk vasgestel, d.w.s. geskryf of opgeneem is op een of ander fisiese medium, word die outeur outomaties alle eksklusiewe regte toegeken en vir enige afgeleide werke daarvan tensy die outeur die reg uitdruklik opsê.

Kritiek op kopiereg

[wysig | wysig bron]

Kritiek op kopiereg in geheel kan breedweg in twee kampe verdeel word. Die een wat beweer dat die begrip van kopiereg nooit tot voordeel van die samelewing was nie en bloot gedien het om 'n minderheid te verryk ten koste van kreatiwiteit en die een wat beweer dat die huidige kopieregstelsel nie kan werk in die nuwe Inligtingsamelewing nie. Die algemene probleem is dat die huidige (internasionale) kopieregsisteem sy eie doelwitte ondermyn (Boyle, 1996, 142). Die konsep van publieke domein wat benodig word as 'n poel vir toekomstige skeppers word stadig maar seker verweer omdat kopiereg tydperke verleng word en langer duur as die leeftyd van die gehoor wat die oorspronklike werke ervaar en geken het.

Ander geleerdes glo weer dat ongeag die huidige vooruitgang in tegnologie, kopiereg die fundamentele manier bly waarop outeurs, beeldhouers, kunstenaars, musikante en ander hul nuwe werk kan finansier en dat sonder die beskerming baie waardevolle boeke en kunswerke nooit geskep sou gewees het nie. Die belang word betwisbaar gedien selfs deur herhaalde verlenging van die kopiereg se lewensduur tot vele geslagte na die outeur se afsterwe. Nie net omdat vele "outeurs" en kopiereghouers korporasies is nie, maar ook omdat die vermoë van die outeur se erfgename om voortdurend voordeel te trek uit 'n beskermde werk as bykomende aansporing dien om te skep.

Die gemak waarmee digitale materiale gekopieer kan word en die gebrek aan ernstige nagevolge vir die produsente of verbruikers van sodanige kopieë, het stelselmatig die geloof dat kopiereg soos dit tans daar uitsien onmisbaar is, begin verweer. Daar kan geargumenteer word dat eerder as om die vele miljoene lêerdelers rondom die wêreld (wat tans die internet op 'n gereelde basis benut om kopiereg te skend omdat kopiereg byna onafdwingbaar geword het) te kriminaliseer, dat dit eintlik die kopiereghouers is wat die wet misbruik om mense uit te buit deur hulle te laat betaal vir produkte wat geredelik en gratis beskikbaar is. Bill Gates is op rekord dat hy gesê het dat daar geen manier is om te keer dat materiaal onder kopieregbeskerming gereproduseer word nie, en dat hy glo dat toekomstige pogings om kopieregbeskerming af te dwing onekonomies asook polities ongewild kan word. Oopbron sagteware en projekte soos Wikipedia het bewys dat selfs in die afwesigheid van die gedwonge monopolieë deur middel van kopiereg, werke van hoogstaande gehalte steeds geskep kan word. Outeurs soos Cory Doctorow behou hul kopiereg tot hulle werk maar gee daaraan 'n lisensie vir vrye verspreiding (soos byvoorbeeld die Creative Commons License). Dit het die voordeel dat dit die outeur toelaat om sommige van die beperkings van kopiereg te verminder sonder om beheer oor ander aspekte van die werk te verloor. Kopiereg kan ook potensieel gebruik word om politieke kritiek in die kiem te smoor en daar is al gevalle in die V.S.A aangeteken in die verband.

Ongewone kopieregtoekennings

[wysig | wysig bron]

In seldsame gevalle kan regte toegeken word buite die gewone wetgewing. Toe die kopieregwet van die Verenigde Koninkryk bespreek is, het James Callaghan ('n Voormalige Eerste Minister) 'n suksesvolle voorstel gemaak om die Great Ormond Street Hospitaal vir siek kinders toe te laat om hul reg tot tantième onbepaald te behou vir opvoerings van Peter Pan. Hierdie bepaling kan hier gelees word (Schedule 6 ).

Kopiereg in Suid-Afrika

[wysig | wysig bron]

Volgens die IIPA (International Intellectual Property Alliance) word kopiereg in Afrika suid van die Sahara nie voldoende afgedwing nie aangesien howe kopieregsake as lae prioriteit beskou. (2005 verslag Geargiveer 24 Mei 2006 op Wayback Machine)

Suid-Afrikaanse kopieregsake

[wysig | wysig bron]
  • Familie van Solomon Linda (skrywer van die bekende "The lion sleeps tonight") en hulle prokureur, Owen Dean, het verskeie maatskappye, onder andere Walt Disney en Abilene Music, suksesvol aangevat onder kopieregwetgewing.

Verwante onderwerpe

[wysig | wysig bron]

Begrippe

[wysig | wysig bron]

Nasionale kopieregwette

[wysig | wysig bron]

Internasionale verdrae met betrekking tot kopiereg

[wysig | wysig bron]

Voorstanders van kopiereghervorming

[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Kopiereg&oldid=2437651"