Feodalisme

Roland lê die eed van trou aan Karel die Grote af; uit 'n chanson de geste-manuskrip

Die feodalisme of leenwese was 'n stelsel wat die maatskaplike, politieke en ekonomiese lewe van die Europese Middeleeue gekenmerk het - die term verwys na die oorheersing van afhanklike maatskaplike klasse soos burgers, boere, sogenaamde horiges en lyfeienes deur wêreldlike en geestelike grondbesitters. Laasgenoemdes se voorregte, belangrike politieke status en leefwyse is deur die staat gesteun of tenminste geduld.

Feodalisme moet as 'n sambreelterm vir 'n wye verskeidenheid van politieke en sosiale verskynsels beskou word wat van outokratiese willekeur tot patriargale sorg vir die ondergeskiktes gestrek het. Die feodalisme het betrekking op die verhouding tot ondergeskiktes wat op twee verskillende gebiede ontwikkel: Die verhouding van boere tot grondbesitters en die betrekkinge tussen vasalle en here. Die stelsel is gebaseer op die eed (foedus) wat 'n leenman aan sy leenheer (die koning in die algemeen) afgelê het.

Etimologie

Die term feodalisme is afgelei van die Oud-Duitse woord fihu (vee - wat destyds gelykstaan aan besit) en verskyn as Middellatyns feudum of feudalia ("leensake"). Dit is vir die eerste keer deur die Franse skrywer en filosoof Charles Montesquieu (1689-1755) gebruik om na die maatskaplike stelsel van die Middeleeuse Europese leenwese te verwys.

In die 19de en 20ste eeu is die term ook ingespan om die politieke, sosiale en ekonomiese toestande in ander samelewings te beskryf, waaronder die ou beskawings van China, Japan, Indië en Rome, asook dié van Rusland, Egipte, Spanje en die kolonies van die moderne tydperk. Met die ontstaan van die vroeë kapitalisme is ook die eienaars van groot fabrieke by die feodale klas gereken - Karl Marx het na die moderne kapitaalkragtige bourgeoisie as die nuwe vorm van feodalisme verwys.

Oorsprong

Die feodale stelsel het sy oorsprong in die vroeë Middeleeue, toe die polities-ekonomiese basisse van die antieke en Germaanse samelewings begin versmelt het. Ná die volksverhuising het in die voormalige Romeinse Ryk 'n aantal Germaanse koninkryke ontstaan. Die feodale instellings het eers eeue later, omtrent 800, in die Frankiese Ryk begin ontwikkel waar die boere ná 'n lang reeks van oorloë en invalle van die Wikings, Sarasene, Magjare en ander vreemde troepe ekonomies geruïneer was en afhanklik geword het van die feodale grondbesitters.

Die kerngebied van die Europese feodalisme was Noord-Frankryk wat deur 'n suiwer en hoogs ontwikkelde vorm van die leenwese gekenmerk is. In Suid-Europa, veral Spanje, Languedoc en Italië, het die erfenis van die antieke tydperk bewaar gebly. Hier het 'n groter gedeelte van die land vry van leenverhoudings gebly, terwyl ook die stedelike kultuur anders as in die noorde van Europa nie uitgewis is nie. In Languedoc en Italië het die stede vanaf die 10de eeu selfs 'n nuwe bloeitydperk beleef.

Die drie stande van die feodale samelewing

Die leenheer

Feodalisme was nie net 'n administratiewe stelsel nie, maar het ook 'n ekonomiese betekenis. Die leenkneg kry 'n area "geleen", maar deel van die opbrengs van aktiwiteit in die area het na die leenheer gegaan. Dit het hoofsaaklik betrekking op inkomste uit die natuur (die oes), omdat geld skaars geword het in groot dele van Wes-Europa. 'n Leenkneg kan dus net sy leengebied nuttig maak deur die direkte opbrengs daaruit te genereer. Dit het gelei tot die ontwikkeling van die hofstelsel (Manorialism), veral in die gebiede waar geld skaars 'n rol gespeel het.

In die hofstelsel het die leenheer sy leengoed verdeel in hoewes (saalgoedere) wat vir hom benut is. Ondergeskiktes wat 'n hoewe as leenarea ontvang het, moes 'n deel van hul opbrengs aan hul verhuurder oorhandig, en ook hul eie lande bewerk as hulle enge gehad het. Om voldoende opbrengste te verseker, was die leenheer afhanklik van sy ondergeskiktes se werk. Hy het daarna gestreef om sy "boere" aan sy "hof" te bind.

Boere wat moontlik nie van hierdie leenverhouding kon ontslae raak nie, was knegte van die heer. Hulle het uiteindelik die meerderheid van die bevolking in groot dele van Europa uitgemaak, so ook die kern van die oorspronklike Frankiese Ryk. Tog het dit nooit die algemene vorm van grond bewerking geword nie. In groot gebiede in Wes-Europa was knegskap skaars en 'n meerderheid het bestaan as tradisioneel vrye boere gemaak. Dit was veral die geval in gebiede waar geld nie heeltemal verdwyn het nie, byvoorbeeld Friesland, waar die inkomste uit veeboerdery aangevul is deur handel te dryf met die surplus.

Knegskap was terloops nie net 'n verpligting van die leenboer aan die leenheer nie. Die heer het ook verpligtinge teenoor "sy" knegte gehad. In die besonder was die versekering van regsekerheid en veiligheid en ook sekere sosiale sekerheid onder hierdie take. Die verhouding kneg-heer kon nie eensydig beëindig word nie en in beginsel oorgeskakel na 'n volgende generasie.

In sommige lande van Europa, byvoorbeeld Pole, het die stelsel so ver gegaan dat 'n wet uiteindelik aanvaar is dat iemand óf 'n heer was oor kneg of 'n kneg onder 'n heer. Dit het dit onmoontlik gemaak om 'n vrye boer te wees.

Lyfeienskap

Terwyl die kneg in teorie die land wat hy bewerk het besit het, was daar ook nie-vrye boere wat geen eiendom gehad het nie: die lyfeiene. Suiwer slawerny het ook sporadies voorgekom.

Ridders

Sommige nie-vrye mans in diens van hoë edeliede of die koning het daarin geslaag om na generasies na 'n nuwe adel, die milites of ridders te styg. In teenstelling met die ou adel, kom hierdie ridders nie uit vrye boere met hul eie land nie, maar van nie-vrye gesinne.

Literatuur

• Kieft, C. van de (1974) De feodale maatschappij der middeleeuwen in: Bijdrage en Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 89, bl. 193-211
• Brown, E. (1974) The tyranny of a construct: feoalism and historians of medieval Europe. in: American Historical Review 79, bl. 1063-1088
• Reynolds, S. (1984) Kingdoms and communities in Western Europe (900-1300) (Oxford)
• Reynolds, S. (1992) Fiefs and vassals. The medieval evidence reinterpreted (Oxford)
• Rosenwein, B. (2014) A short history of the Middle Ages (Toronto)