Դիտել Քաղաքացիական հասարակություն էջի աղբյուրը

{{Ամբողջական աուդիո հոդված|Hy-Քաղաքացիական հասարակություն (Civil society).wav|հուլիսի 24, 2024|10047223}}

[[Պատկեր:International Civil Society Week 2019.jpg|մինի|Քաղաքացիական հասարակության միջազգային շաբաթ, 2019 թվական]]
{{Քաղաքականություն}}

'''Քաղաքացիական հասարակություն,''' ընդունված է անվանել նաև [[Հասարակություն|հասարակության]] «երրորդ հատված», [[Կառավարություն|պետական համակարգից]] ու [[Բիզնես|բիզնեսից]] առանձին ոլորտ, որը ի թիվս այլ ոլորտների՝ ներառում է նաև ընտանիքն ու [[Հանրային հատված|հանրային հատվածը]]<ref name="CSI">[http://www.civilsoc.org/whatisCS.htm ''What is Civil Society''] civilsoc.org {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090502111725/http://www.civilsoc.org/whatisCS.htm|date=2 May 2009}}</ref>։

Այլ հեղինակների կողմից ''«քաղաքացիական հասարակություն»'' եզրույթն օգտագործվում է հետևյալ իմաստներով․ 1) քաղաքացիների շահերն ու կամքը պաշտպանող հասարակական կազմակերպությունների և ինստիտուտների ամբողջություն, 2) կառավարությունից անկախ գործող անհատներ և կազմակերպություններ<ref name="diccom">{{Cite web |title=Civil society – Define Civil society at Dictionary.com |url=http://dictionary.reference.com/browse/civil+society?r=66 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141225095415/http://dictionary.reference.com/browse/civil+society?r=66 |archive-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 25 |access-date=2012 թ․ հունվարի 24 |work=Dictionary.com}}</ref>։ 

Երբեմն «քաղաքացիական հասարակություն» եզրույթն օգտագործվում է ավելի ընդհանուր իմաստով՝ ընդգրկելով «ժողովրդավարական հասարակությունը կազմող տարրերը, ինչպիսիք են խոսքի ազատությունը, անկախ դատական համակարգը և այլն, որոնք ձևավորում են ժողովրդավարական հասարակությունը»<ref>{{Cite web |title=Civil society definition and meaning {{!}} Collins English Dictionary |url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/civil-society |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190428192043/https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/civil-society |archive-date=2019 թ․ ապրիլի 28 |access-date=2019 թ․ նոյեմբերի 25 |website=www.collinsdictionary.com |language=en}}</ref>։

Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի իրավագիտական և քաղաքագիտական քննարկումներում և աշխատություններում քաղաքացիական հասարակությունը դիտվում է նաև որպես քաղաքացիական արժեքների նորմատիվ հասկացություն։

Քաղաքացիական հասարակություն եզրույթից զատ կան նույն կամ համանման իմաստն արտահայտող այլ եզրույթներ ևս, սակայն ավելի շատ օգտագործվում են «քաղաքակիրթ հասարակություն», «քաղաքակիրթ քաղաքացիների հասարակություն», «իրավական հասարակություն», «ազատ և փոխօգնության հասարակություն», «զանգվածային հասարակություն», «ժամանակակից հասարակություն», «դեմոկրատական հասարակություն» հասկացությունները։ 

Քաղաքացիական հասարակությունը [[Օրհուսի կոնվենցիա|Օրհուսի կոնվենցիայում]] սահմանվում է որպես գիտակից հանրություն, որն իր ակտիվ մասնակցությամբ հակակշռում և հավասարակշռում է պետական մեքենային։

== Ստուգաբանություն ==
«Քաղաքացիական հասարակություն» եզրույթը ծագում է [[Արիստոտել|Արիստոտելի]] «koinōnía politikḗ» (κοινωνία πολική) արտահայտությունից, որը նա կիրառել է իր «[[Քաղաքականություն (Արիստոտել)|Քաղաքականություն]]» աշխատության մեջ։ Արիստոտելն այս եզրույթով մատնանշում էր հունական [[Քաղաք-պետություն|քաղաք-պետությանը]] ''(պոլիս)'' համարժեք «քաղաքական համայնքին», որը բնորոշվում էր որպես մարդկանց կողմից ստեղծված խումբ՝ հանուն իրենց հավաքական գոյատևման<ref>{{Cite book |last=Tugendhat |first=Ernst |title=Self-Consciousness and Self-Determination |url=https://archive.org/details/selfconsciousnes0000tuge |year=1986 |page=[https://archive.org/details/selfconsciousnes0000tuge/page/n278 239]}}</ref>։ [[Թելոս|Թելոսը]] կամ քաղաքացիական հասարակության վերջնանպատակը [[Էվդեմոնիա|էվդեմոնիզմն]] էր ''(τὸ εὖ ζῆν, tò eu zēn)'' (հաճախ թարգմանվում է որպես մարդկանց բարգավաճում կամ հավաքական բարեկեցություն, երջանկություն), քանի որ մարդը սահմանվում էր որպես «քաղաքական (սոցիալական) կենդանի» ''(ζῷονζῷον πολιτικόν zōon politikón)''<ref>Aristotle, ''Politics'', Bk. 1 passim, esp. 1252a1–6</ref><ref name="Cohen">Jean L. Cohen,''Civil Society and Political Theory,'' MIT Press, 1994 pp. 84–85.</ref><ref>Bruno Blumenfeld ''The Political Paul: Democracy and Kingship in Paul's Thought,'' Sheffield Academic Press, 2001 pp. 45–83</ref><ref>Michael Davis,''The Politics of Philosophy: A Commentary on Aristotle's Politics,'' Rowman & Littlefield 1996 pp. 15–32</ref>։

Այս հայեցակարգն օգտագործվել է հռոմեացի փիլիսոփաների կողմից, օրինակ՝ [[Կիկերոն|Կիկերոնի]], որտեղ խոսքը գնում էր «[[հանրապետություն]]» եզրույթի հնագույն ընկալման մասին ''(res publica)'':

Հայեցակարգը կրկին մտավ արևմտյան քաղաքական դիսկուրս, երբ [[Լեոնարդո Բրունի|Լեոնարդո Բրունին]] ուշ միջնադարում Արիստոտելի «Քաղաքականությունը» թարգմանեց լատիներեն։ Նա առաջինն էր, որ «koinōnía politikḗ»-ն թարգմանեց որպես քաղաքացիական հասարակություն (''societas civilis'')։

[[Միապետություն|Միապետական ինքնավարության]] և [[Հանրային իրավունք|հանրային իրավունքի]] միջև տարբերակման ի հայտ գալուց հետո՝ այս եզրույթը լայն տարածում գտավ՝ սկսելով բնորոշել նաև հողատերերի ֆեոդալական վերնախավի կորպորատիվ կալվածքները (Ständestaat) և ազդեցությունը, որը տարբերվում էր թագավորական ընտանիքի ունեցած իշխանությունից և լիազորություններից<ref name="Cohen p.86">Jean L. Cohen,''Civil Society and Political Theory,'' MIT Press, 1994 p. 86.</ref>։

Պատմության ընթացքում «պետություն» երևույթի զարգացման գործում «քաղաքացիական հասարակություն» երևույթն ունի երկար պատմություն և 20-րդ դարի վերջին դարձավ [[Արևելյան Եվրոպա|Արևելյան Եվրոպայում]] հակակոմունիստական պայքարի հիմնական գրավականներից մեկը։ Այդ ժամանակ այլախոհները, ինչպես օրինակ [[Վացլավ Հավել|Վացլավ Հավելը]], այն օգտագործել են դեռևս 1990-ականներին՝ ընդգծելու քաղաքացիական միավորումների ոլորտը, որոնց գոյությանը մինչ այդ սպառնում էին կոմունիստական Արևելյան Եվրոպայի գերիշխող վարչակարգերը<ref>Frederick W. Powell,''The Politics of Civil Society: Neoliberalism Or Social Left?,'' Policy Press, 2007. pp. 119–20, 148–49.</ref>։ 

Մեր օրերում «քաղաքացիական հասարակություն» եզրույթն առաջին անգամ իր աշխատություններում կիրառել է [[Ալեքսանդր Սմոլար|Ալեքսանդր Սմոլարը]]՝ 1978-1979 թվականներին<ref name="ReferenceA">Pawel Stefan Zaleski, ''Neoliberalizm i spoleczenstwo obywatelskie (Neoliberalism and Civil Society)'', Wydawnictwo UMK, Torun 2012</ref>։ Դրանով նա բնորոշում էր քաղաքական ընդդիմությանը։ Սակայն այս տերմինը 1980-1981 թվականներին չի կիրառվել «[[Համերաշխություն (արհմիություն)|Համերաշխություն]]» արհմիության կողմից, որը Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության երկրներում առաջին արհմիությունն էր, որը ճանաչվել էր պետության կողմից<ref name="ReferenceA" />։

== Ժողովրդավարություն ==
[[Պետություն|Քաղաքացիական հասարակության]] և ժողովրդավարական քաղաքական հասարակության միջև փոխհարաբերությունների ուսումնասիրությունը սկիզբ է առնում [[Լուսավորության դարաշրջանը Շոտլանդիայում|Շոտլանդիայում լուսավորության]] դարաշրջանի փիլիսոփայությունից՝ մասնավորապես [[Ադամ Ֆերգյուսոն|Ադամ Ֆերգյուսոնի]] «[[Քաղաքացիական հասարակության պատմության ակնարկ]]»-ից, ինչպես նաև [[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել|Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգելից]], որի հայեցակարգերն ադապտացվել են [[Ալեքսիս դը Տոկվիլ|Ալեքսիս դը Տոկվիլի]]<ref name="zaleski">{{Cite journal |last=Zaleski |first=Pawel Stefan |year=2008 |title=Tocqueville on Civilian Society. A Romantic Vision of the Dichotomic Structure of Social Reality |url=http://zaleski.wex.pl/2008%20tocqueville%20on%20civilian%20society.pdf |url-status=dead |journal=Archiv für Begriffsgeschichte |publisher=Felix Meiner Verlag |volume=50 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181009053108/http://zaleski.wex.pl/2008%20tocqueville%20on%20civilian%20society.pdf |archive-date=2018 թ․ հոկտեմբերի 9}}</ref>, [[Կարլ Մարքս|Կարլ Մարքսի]]<ref>See, for example, ''[https://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german-ideology/ch01b.htm#b1 Civil Society and the Conception of History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150102205347/http://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german-ideology/ch01b.htm#b1|date=2 January 2015}}'' in the ''Critique of the German Ideology''.</ref> և [[Ֆերդինանդ Տյոնիս|Ֆերդինանդ Տյոնիսի]] կողմից։

Այդ մոտեցումները զարգացրել են նաև 20-րդ դարի քաղաքագետներ [[Գաբրիել Ալմոնդ|Գաբրիել Ալմոնդը]] և [[Սիդնի Վերբան]], որոնք կարևորել են քաղաքական մշակույթի դերը ժողովրդավարական կարգերում<ref name="ReferenceB">Almond, G., & Verba, S.; 'The Civic Culture: Political Attitudes And Democracy In Five Nations; 1989; Sage</ref>։

Նրանք պնդում էին, որ քաղաքական կազմակերպությունների՝ քաղաքական գործընթացներում ներգրավվելը նպաստում է տեղեկացվածության տարածմանը և առավել իրազեկ քաղաքացիների առկայությանը, որոնք քվեարկության ժամանակ ավելի լավ ընտրություն են կատարում, մասնակցում են քաղաքական գործընթացներին և արդյունքում կառավարությունից պահանջում են ավելի մեծ հաշվետվողականություն<ref name="ReferenceB" />։

Քաղաքացիական հասարակությունը համընդհանուր նպատակներ և շահեր ունեցող մարդկանց համար հանդես է գալիս որպես ֆորում՝ ժողովրդավարական իդեալների հետագա զարգացման համար, որն էլ իր հերթին կարող է հանգեցնել ավելի ժողովրդավարական պետության<ref>{{Cite book |last=Barber |first=Benjamin |url=http://worldcat.org/oclc/173086879 |title=Place for us. |date=1998 |publisher=Hill & Wang |isbn=0-8090-7656-X |oclc=173086879}}</ref>։

Այս տեսակի միավորումներին անդամակցությունը ծառայում է որպես տեղեկատվության աղբյուր, որը նվազեցնում է հավաքական գործողությունների խոչընդոտները<ref name="Boulding 2014 128–154">{{Cite journal |last1=Boulding |first1=Carew E. |last2=Nelson-Núñez |first2=Jami |date=2014 |title=Civil Society and Support for the Political System in Times of Crisis |url=https://www.jstor.org/stable/43670156 |url-status=live |journal=Latin American Research Review |volume=49 |issue=1 |pages=128–154 |doi=10.1353/lar.2014.0015 |issn=0023-8791 |jstor=43670156 |s2cid=73712285 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230303023757/https://www.jstor.org/stable/43670156 |archive-date=2023 թ․ մարտի 3 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Այդ խմբերն այնուհետև ազդում են իրականացվող քաղաքականության վրա՝ ճնշում գործադրելով կառավարությունների վրա<ref>{{Cite journal |last=Carothers |first=Thomas |date=1997 |title=Think Again: Democracy |url=https://www.jstor.org/stable/1149329 |url-status=live |journal=Foreign Policy |issue=107 |pages=11–18 |doi=10.2307/1149329 |jstor=1149329 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230404141450/https://www.jstor.org/stable/1149329 |archive-date=2023 թ․ ապրիլի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Սա նշանակում է, որ քաղաքացիական հասարակությունը նպաստում է պետական իշխանության հավասարակշռմանը<ref>{{Cite journal |last1=Fukuyama |first1=Francis |last2=FFukuyama@imf.org |date=2000 |title=Social Capital and Civil Society |url=https://elibrary.imf.org/openurl?genre=journal&issn=1018-5941&volume=2000&issue=074 |url-status=live |journal=IMF Working Papers |language=en |issue=74 |pages=1 |doi=10.5089/9781451849585.001 |issn=1018-5941 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702101411/https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2000/074/001.2000.issue-074-en.xml |archive-date=2023 թ․ հուլիսի 2 |access-date=2023 թ․ մարտի 3 |doi-access=free}}</ref>։

Այս կազմակերպությունների կանոնադրությունները տվյալ կառույցի ներսում համարվում են միկրոսահմանադրություններ, քանի որ դրանք ստիպում են անդամներին առաջնորդվել ժողովրդավարական որոշումների կայացման ընթացակարգերով։

Որոշ գիտնականներ հիմնվում են [[Ռոբերտ Փաթնամ|Ռոբերտ Փաթնամի]] պնդումների վրա և նշում, որ քաղաքացիական հասարակության հատուկ տեսակի կազմակերպությունների, մասնավորապես՝ ոչ քաղաքական կազմակերպությունների մասնակցությունը ժողովրդավարական անցումային գործընթացին, նպաստում է այդ անցման հաջողությանը<ref name=":0">{{Cite book |author=Robert D. Putnam, Robert Leonardi, Raffaella Y. Nanetti |url=https://archive.org/details/makingdemocracyw00putn |title=Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy |author2=Robert Leonardi |author3=Raffaella Y. Nanetti |publisher=Princeton University Press |year=1994 |isbn=0-691-07889-0}}</ref>։

Վերջին շրջանում Ռոբերտ Փաթնամը պնդում էր, որ քաղաքացիական հասարակության նույնիսկ ոչ քաղաքական կազմակերպությունները կենսական նշանակություն ունեն ժողովրդավարության համար, քանի որ դրանք հասարակության ներսում ստեղծում են սոցիալական կապիտալ, վստահություն և ընդհանուր արժեքներ։

[[Սոցիալական կապիտալ|Սոցիալական կապիտալը]], որը, ըստ Փաթնամի, բնութագրվում է [[Սոցիալական ցանց|սոցիալական ցանցերով]] և դրանց ներսում փոխադարձության նորմերով, կարող է օգնել հասարակություններին լուծել հավաքական գործողությունների երկընտրանքները։ Սոցիալական մեծ կապեր ունեցող մարդիկ ավելի հավանական է, որ վստահեն հասարակության մյուս անդամներին և օգտագործեն իրենց սոցիալական կապիտալը հանրային բարիքներ ստեղծելու համար<ref name=":0" />։ Ավելին, ուժեղ քաղաքացիական հասարակություն ունեցող երկրներն ավելի հավանական է, որ հաջողեն որպես ժողովրդավարական երկրներ։ Որոշ գիտնականներ շարունակում են զարգացնել Փաթնամի պնդումը և նշում են, որ դեպի ժողովրդավարություն հաջող անցումներն արվում են քաղաքացիական հասարակության որոշակի կատեգորիայի կազմակերպությունների ակտիվ ներգրավման շնորհիվ։ Այս կազմակերպությունները բնութագրվում են իրենց ոչ քաղաքական բնույթով և խորապես ընդգրկված են առօրյա հարաբերությունների և գործունեության մեջ։ Ըստ այս գիտնականների՝ նման ոչ քաղաքական կազմակերպությունների մասնակցությունն է, որ խթանում է սոցիալական համախմբվածությունը և ներգրավվածությունը ժողովրդական մակարդակում, որը վճռորոշ կատալիզատոր է ծառայում դեպի ժողովրդավարություն հաջող անցում կատարելու համար<ref>{{Cite journal |last=Pinckney |first=Jonathan |title=Organizations, Resistance, and Democracy: How Civil Society Organizations Impact Democratization |url=https://academic.oup.com/isq/article/66/1/sqab094/6514649 |url-status=live |journal=International Studies Quarterly |archive-url=https://web.archive.org/web/20230303001511/https://academic.oup.com/isq/article/66/1/sqab094/6514649 |archive-date=2023 թ․ մարտի 3 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ [[Ջիանֆրանկո Պոգի|Ջիանֆրանկո Պոգին]] ևս առաջ է քաշում այս պնդումը՝ նշելով, որ հանրապետական հասարակության պահպանման համար անհրաժեշտ է միջանձնային վստահություն<ref>{{Cite book |last=D. |first=Putnam, Robert |url=http://worldcat.org/oclc/246779019 |title=Making democracy work : civic traditions in modern Italy |date=1993 |publisher=Princeton Univ. Press |isbn=0-691-07889-0 |oclc=246779019 |access-date=2023 թ․ մարտի 3 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702101431/https://worldcat.org/title/246779019 |archive-date=2023 թ․ հուլիսի 2 |url-status=live}}</ref>։

Մյուսները, սակայն, կասկածի տակ են դնում քաղաքացիական հասարակության և կայուն ժողովրդավարության միջև կապը։ Ինչպես նշում է [[Թոմաս Քարոթերս|Թոմաս Քարոթերսը]], քաղաքացիական հասարակությունը պարտադիր չէ, որ ձևավորվի լավ նպատակների համար և ոչ էլ պարտադիր է, որ առաջ մղի ժողովրդավարական արժեքները<ref>{{Cite journal |last1=Carothers |first1=Thomas |last2=Barndt |first2=William |year=1999 |title=Civil Society |url=https://www.jstor.org/stable/1149558 |url-status=live |journal=Foreign Policy |volume=117 |issue=1999 |pages=18–29 |doi=10.2307/1149558 |jstor=1149558 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304000623/https://www.jstor.org/stable/1149558 |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Օրինակ, [[Շերի Բերման|Շերի Բերմանը]] պնդում էր, որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները կարող են օգտագործվել մարդկանց ժողովրդավարության դեմ մոբիլիզացնելու համար<ref name="jstor.org">{{Cite journal |last1=Berman |first1=Sheri |date=1997 |title=Civil Society and the Collapse of the Weimar Republic |url=https://www.jstor.org/stable/25054008 |url-status=live |journal=World Politics |volume=49 |issue=3 |pages=401–429 |doi=10.1353/wp.1997.0008 |jstor=25054008 |s2cid=145285276 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210607171209/https://www.jstor.org/stable/25054008 |archive-date=2021 թ․ հունիսի 7 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Դա ակնհայտ դարձավ Գերմանիայում [[Վայմարյան հանրապետություն|Վայմարյան հանրապետության]] անկման ժամանակ։ Վայմարյան հանրապետության՝ տնտեսական դեպրեսիայի և ներքին հակամարտությունների կործանարար հետևանքները հաղթահարելու անկարողությունը Գերմանիայում հանգեցրեց բազմաթիվ քաղաքացիական հասարակությունների առաջացմանը<ref name="jstor.org" />։ Այս խմբերի որոշիչ և վիճելի ճակատագրական թերությունն այն էր, որ նրանք գերմանացիների շրջանում մեծացնում էին սոցիալական հակամարտությունները և տարաձայնությունները<ref name="histphil.org">{{Cite web |last1=Berman |first1=Sheri |date=2021 թ․ մայիսի 13 |title=Revisiting "Civil Society And The Collapse Of The Weimar Republic" |url=https://histphil.org/2021/05/13/revisiting-civil-society-and-the-collapse-of-the-weimar-republic/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230303030704/https://histphil.org/2021/05/13/revisiting-civil-society-and-the-collapse-of-the-weimar-republic/ |archive-date=2023 թ․ մարտի 3 |access-date=2023 թ․ մարտի 3 |website=HistPhil}}</ref>։ Գերմանական հասարակության՝ տարբեր սոցիալական խմբերի այս բաժանումը նշանակում էր, որ նրանք խիստ խոցելի էին ազգայնական գաղափարների նկատմամբ<ref name="histphil.org" />։ Նացիստները ներթափանցեցին այս խմբերի կազմ, իսկ խմբերն ի վերջո դարձան Նացիոնալ-սոցիալիստական կուսակցության և դրա քարոզչության հենարանն ու հիմքը։

Արդյունքում [[Գերմանիայի խորհրդարանական ընտրություններ (1932, հուլիս)|Նացիստական կուսակցությունը 1932 թվականի ընտրություններից]] հետո քաղաքականապես անպիտան կուսակցությունից դարձավ Գերմանիայի Ռայխստագի ամենամեծ կուսակցությունը<ref>{{Cite web |last1=Voigtländer |first1=Nico |last2=Voth |first2=Hans-Joachim |last3=Satyanath |first3=Shanker |date=2013 թ․ օգոստոսի 5 |title=Bowling for Adolf: How social capital helped to destroy Germany's first democracy |url=https://cepr.org/voxeu/columns/bowling-adolf-how-social-capital-helped-destroy-germanys-first-democracy |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230303030701/https://cepr.org/voxeu/columns/bowling-adolf-how-social-capital-helped-destroy-germanys-first-democracy |archive-date=2023 թ․ մարտի 3 |access-date=2023 թ․ մարտի 3 |website=VoxEU - CEPR}}</ref>։ Հակառակ Փաթնամի փաստարկների՝ այս դեպքում քաղաքացիական հասարակության այս մեծ ցանցը վնաս հասցրեց ժողովրդավարությանը։ [[Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցություն|Նացիստական կուսակցությունը]], օգտագործելով գոյություն ունեցող սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական համակարգերը, կարողացավ ձեռք բերել իշխանություն և ազդեցություն։ Սա, ի վերջո, հանգեցրեց Վայմարյան հանրապետության փլուզմանը, որը Գերմանիայի առաջին փորձն էր՝ ստեղծելու ժողովրդավարական կառավարություն։

Նույնիսկ կայացած ժողովրդավարական երկրներում հատուկ շահեր ունեցող խմբերի աճող թիվը, որոնք վկայում են կենսունակ քաղաքացիական հասարակության մասին, կարող են խոչընդոտել ներկայացուցչական ինստիտուտների արդյունավետությանը և կողմնակալ քաղաքական որոշումների կայացմանը՝ հօգուտ այն խմբերի, որոնք հարուստ են, լավ կապեր ունեն կամ լավ կազմակերպված են<ref>{{Cite journal |last=Carothers |first=Thomas |date=1997 |title=Think Again: Democracy |url=http://dx.doi.org/10.2307/1149329 |journal=Foreign Policy |issue=107 |pages=11–18 |doi=10.2307/1149329 |issn=0015-7228 |jstor=1149329}}</ref>։ Ավելին, Քենեթ Նյուտոնի կողմից իրականացված հարցման տվյալների համաձայն՝ կան քիչ ապացույցներ այն մասին, որ սոցիալական և քաղաքական վստահությունը մասամբ համընկնում են, ինչը հնացած է դարձնում քաղաքացիական հասարակության հզորության և ժողովրդավարության միջև կապը<ref>{{Cite journal |last=Newton |first=Kenneth |date=2001 թ․ ապրիլ |title=Trust, Social Capital, Civil Society, and Democracy |url=http://dx.doi.org/10.1177/0192512101222004 |url-status=live |journal=International Political Science Review |volume=22 |issue=2 |pages=201–214 |doi=10.1177/0192512101222004 |issn=0192-5121 |s2cid=145126824 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702101411/https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0192512101222004 |archive-date=2023 թ․ հուլիսի 2 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Ինչպես պնդում է [[Լարի Դայմոնդ|Լարի Դայմոնդը]], հասկանալու համար, թե ինչպես է քաղաքացիական հասարակությունն աջակցում ժողովրդավարությանը, պետք է նաև հասկանալ այն լարվածությունն ու հակասությունները, որոնք այն ստեղծում է ժողովրդավարական համակարգերում<ref>{{Cite journal |last=Diamond |first=Larry Jay |date=1994 |title=Toward Democratic Consolidation |url=http://dx.doi.org/10.1353/jod.1994.0041 |journal=Journal of Democracy |volume=5 |issue=3 |pages=4–17 |doi=10.1353/jod.1994.0041 |issn=1086-3214 |s2cid=153922136}}</ref>։

Տոկվիլը պնդում է, որ Միացյալ Նահանգներում միավորումներ ստեղծելու միտումը, որոնք հետագայում դառնալու էին ամերիկյան քաղաքացիական հասարակության բաղկացուցիչ մաս, նպաստեց Միացյալ Նահանգներում ժողովրդավարության կայացմանն ու ժողովրդավարական կառավարությունների ձևավորմանը<ref>{{Cite web |date=1993 թ․ մարտի 11 |title=Making democracy work |url=http://archive.org/details/makingdemocracyw00putn |accessdate=2023 թ․ մարտի 11 |publisher=Princeton University Press |via=Internet Archive}}</ref>։ Փաթնամը պնդում է, որ Միացյալ Նահանգներում քաղաքացիական հասարակության հզորությունը պատմականորեն քաղաքացիներին ավելի շատ սոցիալական վստահություն և սոցիալական կապիտալ է բերել<ref>{{Cite journal |last1=Carothers |first1=Thomas |last2=Barndt |first2=William |year=1999 |title=Civil Society |url=https://www.jstor.org/stable/1149558 |url-status=live |journal=Foreign Policy |issue=117 |pages=18–29 |doi=10.2307/1149558 |jstor=1149558 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304000623/https://www.jstor.org/stable/1149558 |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Մյուսներն էլ նշում են, որ քաղաքացիական հասարակությունից կախվածությունը կարող է պատճառ դառնալ, որ քաղաքացիները կասկածի տակ դնեն [[ԱՄՆ դաշնային կառավարություն|ԱՄՆ կառավարության]] արդյունավետությունը, ինչն էլ կարող է հանգեցնել անկայունության՝ պառակտելով հասարակությունը<ref>{{Cite journal |last1=Berman |first1=Sheri |year=1997 |title=Civil Society and the Collapse of the Weimar Republic |url=https://doi.org/10.1353/wp.1997.0008 |journal=World Politics |volume=49 |issue=3 |pages=401–429 |doi=10.1353/wp.1997.0008 |s2cid=145285276}}</ref>։

Յուվալ Լևինը գրում է, որ ժամանակակից Ամերիկայում քաղաքացիական հասարակությունը համարվում է ԱՄՆ կառավարության և քաղաքացիների միջև կամուրջ<ref name="ssir.org">{{Cite web |title=The American Context of Civil Society (SSIR) |url=https://ssir.org/articles/entry/the_american_context_of_civil_society |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304041221/https://ssir.org/articles/entry/the_american_context_of_civil_society |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |accessdate=2023 թ․ մարտի 11 |website=ssir.org}}</ref>։ Ոմանք պնդում են, որ քաղաքացիական հասարակությունն օգնում է պահպանել անհատական ազատությունները՝ որպես ԱՄՆ կառավարության իշխանության զսպիչ գործոն, մինչդեռ մյուսները նրա դերը տեսնում են որպես պետության ջանքերին օժանդակող երևույթ՝ օգնելով նրան խթանել սոցիալական նախաձեռնությունները՝ միաժամանակ զսպելով իշխանության ոչ ժողովրդավարական համախմբումը<ref name="ssir.org" />։ Տեսաբանների մեկ այլ խումբ էլ, ինչպես օրինակ՝ Դևվիդ Ռիֆը, նշում են, որ ԱՄՆ կառավարությունը ֆինանսապես առավել պատրաստված է սոցիալական խնդիրները լուծելու հարցում, քան քաղաքացիական հասարակությունը, այդ թվում՝ ՀԿ-ները, որոնք երբեմն բավարար ռեսուրսներ չունեն այդ խնդիրները լուծելու համար<ref>{{Cite magazine |last1=Rieff |first1=David |date=1999 թ․ փետրվարի 4 |title=The False Dawn of Civil Society |url=https://www.thenation.com/article/archive/false-dawn-civil-society/}}</ref>։ Հարվարդի պրոֆեսոր Թեդա Սկոչպոլի հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ թեև քաղաքացիական հասարակությունը նպաստել է Միացյալ Նահանգներում ժողովրդավարության զարգացմանն ու կայացմանը, մեծ արհմիություններից և կազմակերպություններից անցումը դեպի ավելի փոքր շարժումներ, որոնք կենտրոնացած են կոնկրետ խնդիրների լուծման վրա, դժվար թե խթանի լայնածավալ մասնակցությունը ժողովրդավարությանը, ինչպես դա լինում էր արհմիությունների կամ խոշոր կազմակերպությունների պարագայում<ref>{{Cite web |title=Civil Society in the United States |url=https://academic.oup.com/edited-volume/28264/chapter/213409475#342690982 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304041207/https://academic.oup.com/edited-volume/28264/chapter/213409475#342690982 |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 4}}</ref>։ Գալսթոնը և Լևինը պնդում են, որ ժամանակակից քաղաքացիական հասարակության սուբյեկտներն ավելի քիչ է հավանական, որ ներգրավվեն քաղաքական գործընթացներին, բայց ավելի հավանական է, որ նպաստեն սոցիալական ակտիվության բարձրացմանը<ref>[https://www.brookings.edu/articles/why-civil-society-why-now/ Why Civil Society? Why Now?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230304041207/https://www.brookings.edu/articles/why-civil-society-why-now/|date=4 March 2023}} Brookings</ref>։

== Քաղաքական մասնակցություն ==
Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները քաղաքացիներին տրամադրում են քաղաքական մասնակցության համար կարևոր գիտելիքներ, ինչպիսիք են՝ պետական գործընթացների ժամանակ քաղաքացիների պարտականություններն ու իրավունքները, իրազեկում են տարբեր տեսակի քաղաքական հիմնախնդիրների և քաղաքական օրակարգերի վերաբերյալ, առաջարկում են քաղաքացիների միջև համագործակցության ուղիներ՝ սոցիալական խնդիրները լուծելու համար և մշակում են համայնքներում նպատակային փոփոխություններ իրականացնելու մոտեցումներ և ռազմավարություններ<ref>{{Cite web |title=Civil Society {{!}} Social Science {{!}} Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/civil-society |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230221075551/https://www.britannica.com/topic/civil-society |archive-date=2023 թ․ փետրվարի 21 |access-date=2023 թ․ մարտի 3 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>։

Քարյու Է. Բոուլդինգը և Ջեյմի Նելսոն Նունյեսը պնդում են, որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները ծառայում են որպես կոլեկտիվ գործողությունների հարթակներ, որտեղ անհատները կարող են համախմբվել ընդհանուր նպատակների և շահերի շուրջ՝ խթանելով համերաշխության զգացումը և ավելի խրախուսելով ներգրավվածությունը քաղաքական գործընթացներում<ref name="Boulding 2014 128–154" />։

Այնուամենայնիվ, որոշ այլ գիտնականներ նշում են, որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններն ունեն որոշակի սահմանափակումներ՝ կապված քաղաքական ներգրավվածության և քաղաքականություն մշակելու գործընթացների հետ<ref name=":2">{{Cite journal |last1=Carothers |first1=Thomas |last2=Barndt |first2=William |date=1999 |title=Civil Society |url=https://www.jstor.org/stable/1149558 |url-status=live |journal=Foreign Policy |issue=117 |pages=18–29 |doi=10.2307/1149558 |issn=0015-7228 |jstor=1149558 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304000623/https://www.jstor.org/stable/1149558 |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Թոմաս Քարոթերսը բացատրում է, որ, քանի որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները ազդեցիկ դեր են խաղում քաղաքական մասնակցության մեջ, այս կազմակերպությունների թվի աճի պատճառով կառավարությունները դժվարանում են բավարարել ինչպես քաղաքական նախապատվությունների աճող սպեկտրը, այնպես էլ արագ փոփոխվող սոցիալական կարիքները<ref name=":22">{{Cite journal |last1=Carothers |first1=Thomas |last2=Barndt |first2=William |date=1999 |title=Civil Society |url=https://www.jstor.org/stable/1149558 |url-status=live |journal=Foreign Policy |issue=117 |pages=18–29 |doi=10.2307/1149558 |issn=0015-7228 |jstor=1149558 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304000623/https://www.jstor.org/stable/1149558 |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։

[[Դևիդ Ռիֆ|Դևիդ Ռիֆը]] քննարկում է քաղաքացիական հասարակության և քաղաքական մասնակցության հետ կապված ևս մեկ ասպեկտ՝ միայն մեկ խնդրի վրա կենտրոնացած [[Ակտիվիզմ|ակտիվիզմը]]<ref name=":3">{{Cite news |last=Rieff |first=David |date=1999 թ․ փետրվարի 4 |title=The False Dawn of Civil Society |url=https://www.thenation.com/article/archive/false-dawn-civil-society/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304000601/https://www.thenation.com/article/archive/false-dawn-civil-society/ |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 4 |language=en-US |issn=0027-8378}}</ref>։

Քանի որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների մեծամասնությունը կենտրոնանում է մեկ ոլորտի կամ սոցիալական խնդրի վրա, դա երբեմն ստիպում է ընտրողներին շեղել իրենց ուշադրությունը հասարակության առջև ծառացած բազմաբնույթ, առավել խոշոր խնդիրներից, ինչպիսիք են՝ [[Գլոբալացում|գլոբալիզացիայի]] մարտահրավերները, և փոխարենը քարոզարշավի կենտրոնում հայտնվում են կոնկրետ մի քանի թեժ, վիճահարույց թեմաներ, ինչպիսին օրինակ [[Աբորտ|աբորտի]] թեման է, որը մեծապես քննարկվում է Միացյալ Նահանգներում։

Կան մեծ քանակությամբ տվյալներ, որոնք հաստատում են այն կարծիքը, որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները զգալիորեն նպաստում են քաղաքական մասնակցության ընդլայնմանը։

Ռոբերտ Փաթնամը ուսումնասիրել է Իտալիայում 1900-ականների կեսերին քաղաքացիական հասարակության վիճակը և պարզել, որ նրանք, ովքեր ներգրավված են եղել քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններում, ավելի մեծ «քաղաքական փորձառություն, սոցիալական վստահություն, քաղաքական մասնակցություն» և «սուբյեկտիվ քաղաքացիական կոմպետենտություն» են ցուցաբերել, քան նրանք, ովքեր ներգրավված չեն եղել նմանատիպ կազմակերպություններում<ref>{{Cite book |last1=Putnam |first1=Robert D. |url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctt7s8r7 |title=Making Democracy Work |last2=Leonardi |first2=Robert |last3=Nonetti |first3=Raffaella Y. |date=1994 թ․ մայիսի 27 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-1-4008-2074-0 |doi=10.2307/j.ctt7s8r7 |access-date=2023 թ․ մարտի 4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702101914/https://apps.crossref.org/coaccess/coaccess.html?doi=10.2307%2Fj.ctt7s8r7 |archive-date=2023 թ․ հուլիսի 2 |url-status=live}}</ref>։

Նմանապես, [[Շերի Բերման|Շերի Բերմանը]] պարզել է, որ Գերմանիայի նացիստական կուսակցությունը քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններին օգտագործում էր միջին խավի շրջանում համախմբման և [[Նացիստական Գերմանիա|Նացիստական Գերմանիայի]] քաղաքական կյանքին մասնակցությունը խթանելու համար<ref name=":4">{{Cite journal |last=Berman |first=Sheri |date=1997 |title=Civil Society and the Collapse of the Weimar Republic |url=https://www.jstor.org/stable/25054008 |url-status=live |journal=World Politics |volume=49 |issue=3 |pages=401–429 |doi=10.1353/wp.1997.0008 |issn=0043-8871 |jstor=25054008 |s2cid=145285276 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210607171209/https://www.jstor.org/stable/25054008 |archive-date=2021 թ․ հունիսի 7 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։

Այդ ջանքերի հզոր ազդեցության մասին է վկայում այն փաստը, որ այս կուսակցությունը 1930-ականների սկզբին դարձավ Գերմանիայի ամենահզոր քաղաքական ուժը<ref name=":4" />։

Այս դեպքերի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս սոցիալական կապերի կարևոր դերը քաղաքական մասնակցության և քաղաքացիական ներգրավվածության խթանման գործում<ref>{{Cite web |last=Galston |first=Peter Levine and William A. |date=1997 |title=America's Civic Condition: A Glance at the Evidence |url=https://www.brookings.edu/articles/americas-civic-condition-a-glance-at-the-evidence/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230304000623/https://www.brookings.edu/articles/americas-civic-condition-a-glance-at-the-evidence/ |archive-date=2023 թ․ մարտի 4 |access-date=2023 թ․ մարտի 4 |website=Brookings |language=en-US}}</ref>։

== Տնտեսագիտություն ==
Ուժեղ քաղաքացիական հասարակություն ունենալը կարևոր է տնտեսական աճի համար, քանի որ այն կարող է կարևոր ներդրում ունենալ տնտեսական որոշումների կայացման գործում, աջակցել մասնավոր ձեռնարկատիրության զարգացմանը և պետությանը թույլ չտալ ճնշել տնտեսությունը<ref name="ciaotest.cc.columbia.edu">{{Cite web |title=Foreign Policy: Think Again: Civil Society |url=https://ciaotest.cc.columbia.edu/olj/fp/fp_99cat01.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230519083032/https://ciaotest.cc.columbia.edu/olj/fp/fp_99cat01.html |archive-date=2023 թ․ մայիսի 19 |accessdate=2023 թ․ մարտի 11 |website=ciaotest.cc.columbia.edu}}</ref>։

Օրինակ՝ արհմիությունների ղեկավարները կարող են երաշխավորել, որ տնտեսական աճն օգուտ կբերի աշխատողներին, կրոնական առաջնորդները կարող են քարոզել տնտեսական հարցերում ավելի մեծ մասնակցություն ունենալ, ՀԿ-ները կարող են նշել և փաստագրել այն բիզնեսների գործունեությունը, որոնք վնասակար են շրջակա միջավայրի ու հանրության համար և այլն<ref>{{Cite web |title=Civil Society |url=https://www.weforum.org/communities/civil-society/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230311110141/https://www.weforum.org/communities/civil-society/ |archive-date=2023 թ․ մարտի 11 |accessdate=2023 թ․ մարտի 11 |website=World Economic Forum}}</ref>։

Ըստ էության, քաղաքացիական հասարակությունը ստեղծում է սոցիալական կապիտալ, որը [[Համաշխարհային բանկ|Համաշխարհային բանկը]] սահմանում է որպես «հասարակության սոցիալական փոխազդեցությունների որակն ու քանակը ձևավորող ինստիտուտներ, հարաբերություններ և նորմեր»<ref name="ReferenceC">{{Cite web |title=Civil Society, Social Capital and Economic Development |url=https://ciaotest.cc.columbia.edu/isa/skd01/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230522091512/https://ciaotest.cc.columbia.edu/isa/skd01/ |archive-date=2023 թ․ մայիսի 22 |accessdate=2023 թ․ մարտի 11 |website=ciaotest.cc.columbia.edu}}</ref>։ Բարձր սոցիալական կապիտալի հետ մեկտեղ առաջանում է ավելի մեծ սոցիալական փոխկախվածություն, ինչը մեծացնում է արտադրողականությունը և տնտեսական աճը<ref name="ReferenceC" />։ Օրինակ՝ ուսումնասիրություններից մեկը ցույց է տվել, որ ԱՄՆ-ի այն շրջաններում, որտեղ հասարակության մեջ առկա սոցիալական կապերն ավելի մեծ են, ավագ դպրոցից դուրս մնալու տոկոսն ավելի ցածր է եղել, քան ավելի թույլ սոցիալական կապեր ունեցող շրջաններում<ref>{{Cite journal |last1=Coleman |first1=James S. |year=1988 |title=Social Capital in the Creation of Human Capital |url=https://www.jstor.org/stable/2780243 |url-status=live |journal=American Journal of Sociology |volume=94 |pages=S95–S120 |doi=10.1086/228943 |jstor=2780243 |s2cid=51859022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230212060440/https://www.jstor.org/stable/2780243 |archive-date=2023 թ․ փետրվարի 12 |access-date=2023 թ․ մարտի 3}}</ref>։

Որոշ գիտնականներ, ինչպես օրինակ՝ [[Թոմաս Քերոթերս|Թոմաս Քերոթերսը]], որոշակիորեն վիճարկում են այս թեզը<ref name="ciaotest.cc.columbia.edu" />։ Քերոթերսը պնդում է, որ թեև քաղաքացիական հասարակությունը կարևոր է տնտեսական աճի համար, սակայն դա պարտադիր պայման չէ՝ որպես օրինակ բերելով [[Հարավային Կորեա|Հարավային Կորեայի]] տնտեսական մեծ հաջողությունը, որին [[Սեուլ|Սեուլը]] հասավ առանց ուժեղ քաղաքացիական հասարակություն ունենալու։ Քաղաքացիական հասարակությունն ի հայտ եկավ միայն այն բանից հետո, երբ տնտեսական աճը սկսեց էապես արագանալ։ Բացի այդ, նա բերում է նաև [[Բանգլադեշ|Բանգլադեշի]] օրինակը։ Այս երկիրն ունի զարգացած քաղաքացիական հասարակություն, սակայն չի կարողանում զարգացնել իր տնտեսությունը՝ մնալով աշխարհի ամենաաղքատ երկրներից մեկը<ref name="ciaotest.cc.columbia.edu" />։ Ավելի հեռուն գնալով՝ Քերոթերսն ընդգծում է, որ չափազանց մեծ քաղաքացիական հասարակությունը, գոնե որոշ ոլորտներում, կարող է հանգեցնել վնասակար տնտեսական հետևանքների։ Որպես իր պնդման օրինակ նա բերում է [[Լատինական Ամերիկա|Լատինական Ամերիկան]]։ Ըստ նրա՝ որոշ տնտեսագետներ այն կարծիքին են, որ Լատինական Ամերիկայի արհմիությունները սահմանափակում են այդ տարածաշրջանի երկրների տնտեսական աճը<ref name="ciaotest.cc.columbia.edu" />։

== Սահմանադրական տնտեսագիտություն ==
[[Սահմանադրական տնտեսագիտություն|Սահմանադրական տնտեսագիտությունը]] [[Տնտեսագիտություն|տնտեսագիտության]] և [[Սահմանադրականություն|սահմանադրականության]] ոլորտ է, որը նկարագրում և վերլուծում է սահմանադրական հիմնախնդիրների և տնտեսության գործունեության՝ ներառյալ [[Բյուջետային գործընթաց|բյուջետային գործընթացների]] կոնկրետ հարաբերությունները։ ''«Սահմանադրական տնտեսագիտություն»'' տերմինն օգտագործել է ամերիկացի տնտեսագետ [[Ջեյմս Բյուքանան Կրտսեր|Ջեյմս Բյուքենանը]] որպես նոր [[Բյուջե|բյուջետային պլանավորման]] անվանում։ Վերջինիս [[Թափանցիկություն|թափանցիկությունը]] քաղաքացիական հասարակության համար առաջնային նշանակություն ունի՝ [[Իրավունքի ընդհանուր տեսություն|օրենքի գերակայության]] իրացման համար։ Բացի այդ, արդյունավետ դատական համակարգի առկայությունը, որը քաղաքացիական հասարակության կողմից կարող է օգտագործվել պետական միջոցների անարդյունավետ ծախսման և գործադիրի կողմից նախկինում հաստատված հատկացումները հետ բռնագանձելու դեպքերը լուծելու համար, կարևոր գործոն է ցանկացած ազդեցիկ քաղաքացիական հասարակության հաջողության համար<ref>Peter Barenboim, Natalya Merkulova. "[http://philosophicalclub.ru/content/docs/worldruleoflaw.pdf The 25th Anniversary of Constitutional Economics: The Russian Model and Legal Reform in Russia, in The World Rule of Law Movement and Russian Legal Reform] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160705221504/http://philosophicalclub.ru/content/docs/worldruleoflaw.pdf|date=5 July 2016}}", edited by Francis Neate and Holly Nielsen, Justitsinform, Moscow (2007).</ref>։

== Գլոբալիզացիա ==
[[Պատկեր:Civil Brainbar (1).jpg|մինի|Հանրային դասախոսություն [[Բուդապեշտ|Բուդապեշտի]] «Brain Bar»-ում]]
Քննադատներն ու որոշ ակտիվիստներ ''«քաղաքացիական հասարակություն»'' եզրույթը ներկայումս օգտագործում են սոցիալական կյանքի այն ոլորտները բնորոշելիս, որոնք, ըստ նրանց, պետք է պաշտպանվեն [[Գլոբալացում|գլոբալացումից]]։ Նրանք քաղաքացիական հասարակությունը երբեմն էլ դիտարկում են որպես մի տիրույթ, որը գործում է որոշակի սահմաններից դուրս և տարբեր տարածաշրջաններում՝ որպես գլոբալացման և դրա ազդեցության դեմ դիմադրության աղբյուր<ref>Mann, Michael; 1984; "The Autonomous Power of The State: Its Origins, Mechanisms and Results"; ''European Journal of Sociology'' 25: pp. 185–213</ref>։

Այդուհանդերձ, կան նաև քննադատներ, որոնք պնդում են, թե քաղաքացիական հասարակությունն ինքնին ձգտում է գլոբալացման տարածմանը։ Նրանց կարծիքով՝ քաղաքացիական հասարակությունը կամ դրա առանձին կազմակերպություններ կարող են ֆինանսավորվել և ղեկավարվել այն ձեռնարկությունների և հիմնադրամների կողմից ''(հատկապես եվրոպական և ամերիկյան դոնորների կողմից)'', որոնք աջակցում են գլոբալացմանը<ref>{{Cite web |title=NGOs NGO civil society partnerships UN United Nations |url=https://www.un.org/partners/civil_society/home.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170715024417/http://www.un.org/partners/civil_society/home.htm |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 15 |access-date=2017 թ․ հունիսի 28 |work=un.org}}</ref>։

Կոմունիստական համակարգի անկումից հետո քաղաքացիական հասարակության համաշխարհային մասշտաբով արագ զարգացումը նեոլիբերալ ռազմավարության մի մասն էր, որը կապված էր [[Վաշինգտոնի կոնսենսուս|Վաշինգտոնի կոնսենսուսի]] հետ<ref name="globall">Pawel Stefan Zaleski ''Global Non-governmental Administrative System: Geosociology of the Third Sector'', [in:] Gawin, Dariusz & Glinski, Piotr [ed.]: "Civil Society in the Making," IFiS Publishers, Warszawa 2006 [http://zaleski.wex.pl/2006%20global%20nongovernmental%20administrative%20system.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181009053105/http://zaleski.wex.pl/2006%20global%20nongovernmental%20administrative%20system.pdf|date=9 October 2018}}</ref>։

Հրապարակվել են նաև որոշ ուսումնասիրություններ, որոնք անդրադառնում են տերմինի օգտագործման հետ կապված որոշակի խնդիրների Խոսքն այն մասին է, որ որոշ քննադատներ քաղաքացիական հասարակությունը պրոյեկտում են նաև միջազգային օգնության համակարգի վրա՝ նշելով, թե քաղաքացիական հասարակության տեղական կազմակերպությունների միջոցով օտարերկրյա այդ կազմակերպությունները ձգտում են հասնել կոնկրետ երկրի տարածքում իրենց նպատակների իրականացմանը։ 

Մյուս կողմից, փորձագետների մյուս մասն էլ [[Գլոբալացում|գլոբալացումը]] դիտարկում է որպես սոցիալական երևույթ, որն ընդլայնում է [[դասական լիբերալիզմ]]ը, ինչն էլ իր հերթին հանգեցնում է քաղաքացիական հասարակության դերի ուժեղացմանը։

Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների ինտեգրված համակարգը (iCSO)<ref>{{Cite web |title=The integrated Civil Society Organizations (iCSO) System |url=http://esango.un.org/civilsociety/login.do |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130204070747/http://esango.un.org/civilsociety/login.do |archive-date=2013 թ․ փետրվարի 4 |access-date=2012 թ․ հուլիսի 4 |website=NGO Branch |publisher=United Nations Department of Economic and Social Affairs}}</ref>, որը մշակվել է [[ՄԱԿ-ի Տնտեսական և սոցիալական հարցերի դեպարտամենտ|ՄԱԿ-ի Տնտեսական և սոցիալական հարցերի դեպարտամենտի (DESA)]] կողմից, նպաստում է քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների և «DESA»-ի միջև փոխգործակցությանը<ref>{{Cite AV media |url=http://vimeo.com/44625148 |title=Basta! Rio+20 Walkout |work=Vimeo}}</ref>։

Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները, շարժումները և առանձին անհատները մշտապես ներգրավվում են բնապահպանական քաղաքականության մշակման գործընթացում։ Այս խմբերն ազդում են բնապահպանական քաղաքականության վրա՝ մշակելով շրջակա միջավայրին հասցված վնասի վերականգնման օրակարգ։ Նրանք նաև հանրությանը իրազեկում են բնապահպանական խնդիրների մասին, ինչը մեծացնում է շրջակա միջավայրի փոփոխության հանրային պահանջարկը<ref>{{Cite journal |last1=Dodge |first1=Jennifer |date=2014 թ․ հունիսի 5 |title=Civil society organizations and deliberative policy making: interpreting environmental controversies in the deliberative system |journal=Policy Sciences |volume=47 |issue=2 |pages=161–185 |doi=10.1007/s11077-014-9200-y |s2cid=143686130}}</ref>։

== Պատմություն ==
Պատմական տեսանկյունից «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացության իրական իմաստը երկու անգամ փոխվել է իր սկզբնական դասական իմաստից։ Առաջին փոփոխությունը տեղի է ունեցել [[Ֆրանսիական հեղափոխություն|Ֆրանսիական հեղափոխությունից]] հետո, երկրորդը՝ Եվրոպայում կոմունիզմի անկման ժամանակ։

=== Անտիկ աշխարհ ===
«Քաղաքացիական հասարակություն» հասկացությունն իր նախամոդեռն, [[Դասական հանրապետականություն|դասական հանրապետական]] իմաստով, ընդհանուր առմամբ, կապված է [[Լուսավորության դարաշրջան|18-րդ դարի սկզբի լուսավորական մտքի]] հետ։ Սակայն քաղաքական մտքի տեսանկյունից՝ այն շատ ավելի հին պատմություն ունի։ Ընդհանուր առմամբ, քաղաքացիական հասարակությունը բնորոշվում էր որպես քաղաքական միավորում, որը, սահմանված կանոնների համաձայն, կարգավորում էր սոցիալական հակամարտությունները, որոնք քաղաքացիներին զերծ էին պահում միմյանց վնասելուց<ref name="Ed6">Edwards 2004. p. 6.</ref>։

Դասական ժամանակաշրջանում այս հասկացությունն օգտագործվում էր որպես լավ հասարակության հոմանիշ և չէր տարբերվում կամ առանձնացվում պետությունից։ Օրինակ՝ [[Սոկրատես|Սոկրատեսը]] հայտարարում էր, որ հասարակության ներսում կոնֆլիկտները պետք է լուծվեն հանրային բանավեճի միջոցով՝ օգտագործելով «[[դիալեկտիկա]]», որը ճշմարտությունը բացահայտելու ռացիոնալ երկխոսության ձև է։

Սոկրատեսի կարծիքով՝ «դիալեկտիկայի» միջոցով հանրային բանավեճն անհրաժեշտ էր մարդկանց «լավ կյանքը» և պոլիսներում «քաղաքավարությունը» ապահովելու համար<ref name="O'Connell">O'Connell 1999</ref>։

[[Պլատոն|Պլատոնի]] համար իդեալական պետությունն արդար հասարակությունն էր, որտեղ մարդիկ իրենց նվիրում են ընդհանուր բարօրությանը, կիրառում են քաղաքացիական արժանիքներ, ինչպիսիք են իմաստությունը, քաջությունը, չափավորությունը և արդարությունը, և կատարում են այն մասնագիտական դերերը, որոնց նրանք լավագույնս համապատասխանում են։ «[[Փիլիսոփա թագավոր|Փիլիսոփա թագավորի]]» պարտականությունն էր բարեկիրթ ձևով հոգ տանել իր քաղաքացիների մասին։

[[Արիստոտել|Արիստոտելը]] կարծում էր, որ պոլիսը «միավորումների միավորում» է, որը թույլ է տալիս քաղաքացիներին մասնակցել կառավարելու և կառավարվելու առաքինի գործին<ref name="Ed6" />։ Նրա «koinonia politike»-ն դիտվում էր որպես քաղաքական [[Համայնք (ավանդական)|համայնք]]։

«''Societas civilis»'' հասկացությունը հռոմեական է և առաջին անգամ կիրառվել է [[Կիկերոն|Կիկերոնի]] կողմից։ Դասական շրջանի քաղաքական դիսկուրսը մարդկանց մեջ խաղաղություն և կարգուկանոն ապահովելու համար մեծ նշանակություն էր տալիս «լավ հասարակության» գաղափարին։ Դասական շրջանի փիլիսոփաները ոչ մի տարբերակում չէին դնում պետության և հասարակության միջև։ Ավելի շուտ նրանք կարծում էին, որ պետությունը ներկայացնում է հասարակության քաղաքացիական ձևը, իսկ «քաղաքավարությունը» ներկայացնում է լավ քաղաքացի լինելու պահանջը<ref name="Ed6" />։ Ավելին, նրանք կարծում էին, որ մարդիկ իրենց էությամբ ռացիոնալ են, ուստի նրանք կարող են միասնաբար ձևավորել այն հասարակության բնույթը, որին պատկանում են։ Բացի այդ, մարդիկ կարող են կամավոր համախմբվել հանուն ընդհանուր նպատակի և հասարակության մեջ խաղաղություն պահպանել։ Ըստ այս տեսակետի՝ դասական շրջանի քաղաքական մտածողները հավանություն էին տալիս քաղաքացիական հասարակության՝ իր սկզբնական իմաստով ծագմանը։ 

[[Միջնադար|Միջնադարում]] մեծ փոփոխություններ են տեղի ունեցել քաղաքական փիլիսոփաների կողմից քննարկվող թեմաներում։ [[Ավատատիրություն|Ֆեոդալիզմի]] յուրահատուկ քաղաքական կառուցվածքի պատճառով՝ քաղաքացիական հասարակության դասական իմաստը գործնականում անհետացավ հիմնական քննարկումներից։ Փոխարենը գերիշխում էին [[Արդար պատերազմ|արդար պատերազմի]] խնդրի մասին քննարկումները, որը շարունակվեց մինչև [[Վերածնունդ|Վերածննդի դարաշրջանի]] ավարտը։

=== Վաղ ժամանակակից պատմություն ===
[[Երեսնամյա պատերազմ|Երեսնամյա պատերազմը]] և դրան հաջորդած [[Վեստֆալյան հաշտություն|Վեստֆալյան պայմանագիրն]] ազդարարեցին [[Վեստֆալյան ինքնիշխանություն|ինքնիշխան պետությունների համակարգի ծնունդը]]։ Պայմանագրում պետությունները դիտարկվում էին որպես տարածքային հատկանիշի վրա հիմնված քաղաքական սուբյեկտներ, որոնք ունեն ինքնիշխանություն։ Արդյունքում, շրջանցելով [[Ֆեոդալներ|ֆեոդալներին]], [[Միապետ|միապետները]] կարողացան ստեղծել իրենց զինված ջոկատները և ներքին վերահսկողություն իրականացնել<ref name="Bro70">Brown 2001:70</ref>։ Այդ ժամանակվանից սկսած՝ միապետները կարող էին ձևավորել ազգային բանակներ և օգտագործել պրոֆեսիոնալ բյուրոկրատական և ֆիսկալ գերատեսչություններ, որը նրանց թույլ էր տալիս անմիջական վերահսկողություն և իշխանություն ունենալ իրենց հպատակների նկատմամբ։ Վարչական ծախսերը հոգալու համար միապետները խստացրել էին տնտեսության վրա իրենց վերահսկողությունը։ Սա նպաստեց [[Բացարձակ միապետություն|բացարձակ միապետության]] առաջացմանը<ref name="Knut80">{{Cite book |last=Knutsen |first=Torbjorn L. |url=https://books.google.com/books?id=XejIDV8S3TUC&pg=PA83 |title=History of International Relations Theory |date=1997 |publisher=Manchester University Press |isbn=9780719049309 |pages=83–114 |access-date=2022 թ․ հոկտեմբերի 24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702101908/https://books.google.com/books?id=XejIDV8S3TUC&pg=PA83 |archive-date=2023 թ․ հուլիսի 2 |url-status=live}}</ref>։ Մինչև տասնութերորդ դարի կեսերը վերջինս համարվում էր Եվրոպայում կառավարման գլխավոր ձևը<ref name="Knut80" />։

Պետության [[Բացարձակ միապետություն|բացարձակ միապետական]] հայեցակարգը վիճարկվում էր [[Լուսավորության դարաշրջան|Լուսավորության շրջանում]]<ref name="Chand88">{{Cite book |last=Chandhoke |first=Neera |title=State and Civil Society: Explorations in Political Theory |url=https://archive.org/details/nlsiu.320.1.cha.2.33104 |date=1995 |publisher=Sage Publications |isbn=9788170364764 |page=[https://archive.org/details/nlsiu.320.1.cha.2.33104/page/88 88]}}</ref>։ Որպես Վերածննդի, հումանիզմի և գիտական հեղափոխության բնական հետևանք՝ լուսավորության դարաշրջանի մտածողները բարձրացրել են այնպիսի հիմնարար հարցեր, ինչպիսիք են՝ «ի՞նչ լեգիտիմություն է տալիս ժառանգականությունը», «ինչո՞ւ են ստեղծվում կառավարությունները», «ինչո՞ւ որոշ մարդիկ ունեն ավելի շատ հիմնարար իրավունքներ, քան մյուսները» և այլն։ Այս հարցերը նրանց ստիպեցին որոշակի ենթադրություններ անել մարդկային մտքի բնույթի, քաղաքական և [[Բարոյական հեղինակություն|բարոյական հեղինակության]] աղբյուրների, բացարձակ միապետության հիմքում ընկած պատճառների և դրա սահմաններից դուրս գալու մասին։ Լուսավորության դարաշրջանի մտածողները հավատում էին մարդկային մտքի առողջ տրամաբանելու ունակությանը։ Նրանք դեմ էին պետության և եկեղեցու միջև դաշինքին՝ որպես մարդկության առաջընթացի և բարօրության թշնամի, քանի որ պետության հարկադիր ապարատը զսպում էր անհատների ազատությունը, իսկ եկեղեցին օրինականացնում էր միապետներին՝ առաջ քաշելով [[Աստվածային ծագում|աստվածային ծագման տեսությունը]]։ Ուստի երկուսն էլ համարվում էին ժողովրդի կամքին դեմ։

Երեսնամյա պատերազմի վայրագությունների պատճառով ժամանակի քաղաքական մտածողները կարծում էին, որ սոցիալական հարաբերությունները պետք է տարբերվեն բացառապես [[Բնական իրավունք|բնական իրավունքի]] վրա հիմնված սկզբունքներից։ Նրանց որոշ փորձեր հանգեցրին [[Սոցիալական պայմանագիր|սոցիալական պայմանագրերի]] տեսության առաջացմանը, որը վիճարկեց այն գաղափարը, որ սոցիալական հարաբերությունները պետք է հիմնված լինեն բացառապես մարդկային էության վրա։ Նրանք կարծում էին, որ [[Մարդու բնույթ|մարդկային էությունը]] կարելի է հասկանալ՝ ուսումնասիրելով [[Օբյեկտիվ իրականություն|օբյեկտիվ իրականություններն]] ու [[Բնական իրավունք|բնական իրավունքի]] պայմանները։ Այսպիսով, նրանք պնդում էին, որ մարդու էությունը պետք է արտացոլվի պետության ուրվագծերում և հաստատվի [[Դրական իրավունք|պոզիտիվ օրենքներով]]։ [[Թոմաս Հոբս|Թոմաս Հոբսն]] ընդգծել է հզոր պետության անհրաժեշտությունը՝ հասարակության մեջ բարեկրթությունը պահպանելու համար։ Ըստ Հոբսի՝ մարդիկ մոտիվացվում են եսասիրական շահերով։ Ավելին, այդ եսասիրական շահերը հաճախ հակասական են, ինչի արդունքում առաջացավ բոլորը բոլորի դեմ պատերազմելու մտադրություն։ Նման իրավիճակում կյանքը «մեկուսի էր, աղքատ, գարշելի, դաժան և կարճ»։ Գիտակցելով անարխիայի վտանգը՝ մարդիկ գիտակցեցին նաև իրենց պաշտպանելու մեխանիզմի անհրաժեշտությունը։ Հոբսի տեսանկյունից՝ ռացիոնալությունն ու անձնական շահերը մարդկանց դրդում էին գալ համաձայնության և ինքնիշխանությունը փոխանցել ընդհանուր իշխանությանը։ Հոբսն այս ընդհանուր իշխանությունը՝ պետությունը, անվանեց [[Լևիաթան (գիրք)|Լևիաթան]]։

[[Ջոն Լոք|Ջոն Լոքն]] Անգլիայում քաղաքական իրավիճակի մասին ուներ նույն պատկերացումը, ինչ Հոբսը։ Դա [[Պանծալի հեղափոխություն|Պանծալի հեղափոխության շրջանն]] էր, որը նշանավորվեց բրիտանական թագի աստվածային իրավունքի և խորհրդարանի քաղաքական իրավունքների միջև պայքարով։

Սա ներշնչեց Լոքին մշակելու սահմանափակ պետության և հզոր հասարակության սոցիալական պայմանագրային տեսությունը։ Ըստ Լոքի՝ երբ մարդ արարածն ապրել է առանց կարգ ու կանոնի, հնարավոր է եղել իրավիճակը որոշ չափով կառավարել՝ առանց համապատասխան համակարգ ունենալու։ Այդ հիմնական մտահոգությունից ելնելով՝ մարդիկ հավաքվեցին ու ստորագրեցին պայմանագիր, որի արդյունքում ձևավորվեց ընդհանուր [[հանրային իշխանություն]]։ Այնուամենայնիվ, Լոքը գտնում էր, որ քաղաքական իշխանության համախմբումը կարող է վերածվել [[Բռնապետություն|բռնապետության]], եթե չլինեն խիստ սահմանափակումներ։ Ուստի, Լոքը ձևակերպեց կառավարության երկու պայմանագիր՝ փոխադարձ պարտավորություններով։ Առաջին պայմանագրում մարդիկ ենթակա են ընդհանուր հանրային իշխանությանը։ Այս իշխանությունն իրավունք ունի մշակել ու ընդունել օրենքներ։ Երկրորդ պայմանագիրն էլ սահմանում է իշխանության լիազորությունների սահմանափակումները, այդ թվում՝ պետությունն իրավունք չունի ոտնահարել մարդու հիմնարար իրավունքները։ Ըստ Լոքի՝ [[Մարդու հիմնարար իրավունքներ|մարդու հիմնարար իրավունքները]] [[Կյանքի իրավունք|կյանքի]], [[Ազատության իրավունք|ազատության]] և [[Սեփականության իրավունք|սեփականության]] իրավունքներն են։ Ավելին, նա կարծում էր, որ պետությունը պետք է գործի քաղաքացիական և բնական օրենքների շրջանակներում։

Ե՛վ Հոբսը, և՛ Լոքը մշակեցին մի համակարգ, որտեղ մարդկանց խաղաղ գոյակցությունը կարող էր ապահովվել սոցիալական դաշնագրերի կամ պայմանագրերի միջոցով։ Նրանք քաղաքացիական հասարակությունը դիտարկում էին որպես քաղաքացիական կյանքին աջակցող համայնք, հարթություն, որտեղ քաղաքացիական առաքինություններն ու իրավունքները բխում են բնական օրենքներից։ Այնուամենայնիվ, նրանք քաղաքացիական հասարակությունը պետությունից առանձին ոլորտ չէին համարում, այլ ավելի շուտ ընդգծեցին պետության և քաղաքացիական հասարակության համակեցությունը։ Հոբսի և Լոքի համակարգային մոտեցումների (սոցիալական հարաբերությունների վերլուծության մեջ) վրա մեծապես ազդել են իրենց ժամանակաշրջանի փորձառությունները։ Նրանց փորձերը բացատրելու մարդկային բնույթը, բնական օրենքները, սոցիալական պայմանագիրը և կառավարության ձևավորումը մարտահրավեր էին նետել թագավորների աստվածային իրավունքի տեսությանը։ Ի տարբերություն աստվածային իրավունքի՝ Հոբսն ու Լոքը պնդում էին, որ մարդիկ կարող են ստեղծել իրենց քաղաքական կարգը։ Այս միտքը մեծ ազդեցություն ունեցավ լուսավորության դարաշրջանի մտածողների վրա։

Լուսավորչական մտածողները պնդում էին, որ մարդիկ խելացի են և կարող են ինքնուրույն որոշել իրենց ճակատագիրը։ Հետևաբար, նրանց վերահսկելու համար բացարձակ իշխանության կարիք չկա։ Ե՛վ [[Ժան-Ժակ Ռուսո|Ժան-Ժակ Ռուսոն]], որը քաղաքացիական հասարակության քննադատներից էր, և՛ [[Իմանուիլ Կանտ|Իմանուիլ Կանտը]] պնդում էին, որ մարդիկ սիրում են խաղաղություն, իսկ պատերազմները բացարձակ ռեժիմների արգասիքն են։ Կանտի կարծիքով՝ այս համակարգը արդյունավետ էր միայն մեկ շահի գերակայությունից պաշտպանվելու և մեծամասնության բռնակալությունը զսպելու համար։ 

Քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ գործունեության համար Կանտը կարևորում էր հասարակության յուրաքանչյուր անդամի ազատությունը, հավասարությունը և ինքնուրույնությունը։ Ժան-Ժակ Ռուսոն էլ կարծում էր, որ քաղաքական օրգանիզմի էությունը պետական իշխանությանը հնազանդվելու և ազատությունների համաձայնության փոխըմբռնման մեջ է։

[[Կարլ Շմիդտ|Կարլ Շմիդտն]] էլ առաջ էր քաշում այն միտքը, որ մասնավորի և հրապարակայինի փոխկապվածությունը չի կարող անհետանալ ազատական հասարակության մեջ, որովհետև կոլեկտիվ կամքի ձևավորումը եզակի լեգիտիմ միջոց է։ 

[[Հաննա Արենդտ|Հաննա Արենդտը]] ևս անդրադարձել է քաղաքացիական հասարակության խնդրին։ Վերջինս նա դիտարկում էր որպես մի ոլորտ, որտեղ ծաղկում է փոխգործակցության հատուկ եղանակը, ինչը նշանավորվում է քաղաքացիների միջև խաղաղ երկխոսությամբ և տարբեր կարծիքների անսահմանափակ փոխանակմամբ։ [[Ռոբերտ Կոզելեկ|Ռոբերտ Կոզելեկն]] էլ նկատում է, որ Լուսավորության դարաշրջանում հասարակությունն արդեն ձևավորվում էր մասնավոր ակումբների, գրադարանների, միությունների և այլ կազմակերպությունների միջոցով, որոնք հաճախ ստանում էին կառավարության աջակցությունը։ Չնայած այդ աջակցությանը՝ այս միավորումները հաճախ որդեգրում էին պետության հանդեպ ընդդիմադիր դիրքորոշում, նույնիսկ երբեմն թշնամական՝ դրանով իսկ ունենալով որոշակի անկախություն և ինքնավարություն։ 

=== Ժամանակակից պատմություն ===
[[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել|Հեգելն]]<ref>Hegel, G. W. F. (1821), [[Elements of the Philosophy of Right|''PR'']] [http://www.marxists.org/reference/archive/hegel/works/pr/prethica.htm#PR157 § 157] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200110224548/https://books.google.com/books?id=O5XvGdmuTkkC&dq=#PR157|date=10 January 2020}}</ref> ամբողջությամբ փոխեց քաղաքացիական հասարակության իմաստը՝ առաջ քաշելով դրա ժամանակակից [[Լիբերալիզմ|լիբերալ]] ըմբռնումը որպես [[Ազատ շուկա|ոչ քաղաքական]] հասարակության ձև՝ ի հակադրություն ժամանակակից ազգային պետության ինստիտուտների<ref name="zaleski" />։ Մինչ [[Դասական հանրապետականություն|դասական հանրապետականության]] մեջ քաղաքացիական հասարակությունը հոմանիշ էր քաղաքական հասարակությանը, Հեգելը տարբերակում էր [[Քաղաքական պետություն|քաղաքական պետությունը]] և քաղաքացիական հասարակությունը, որին հաջորդեց [[Ալեքսիս դը Տոկվիլ|Տոկվիլի]] տարբերակումը քաղաքացիական և քաղաքական հասարակությունների ու միավորումների միջև։ Դա կրկնեցին նաև [[Կարլ Մարքս|Մարքսը]] և [[Ֆերդինանդ Տյոնիս|Տյոնիսը]]<ref name="zaleski" />։

Ի տարբերություն իր նախորդների՝ [[Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել|Հեգելը]] քաղաքացիական հասարակությունը ({{lang-de|bürgerliche Gesellschaft}}) դիտարկում էր որպես առանձին ոլորտ՝ «կարիքների համակարգ», այսինքն՝ «ընտանիքի և պետության միջև առաջացող տարբերության փուլ»<ref>Hegel, G. F. W., ''Elements of the Philosophy of Right'', edited by Allen W. Wood (Cambridge University Press, 1991), §184</ref>։ Քաղաքացիական հասարակությունը ժամանակակից արդյունաբերական կապիտալիստական հասարակության<ref>Stillman, Peter G. ''Hegel’s Civil Society: A Locus of Freedom'', appearing in Polity, Vol. 12, No. 4 (Summer 1980), pp. 622–46. p. 623</ref> մեջ տնտեսական հարաբերությունների տիրույթն է, քանի որ այն առաջացել է կապիտալիզմի որոշակի ժամանակահատվածում և ծառայել նրա շահերին՝ անհատական իրավունքներին և մասնավոր սեփականությանը<ref>{{Cite journal |last=Dhanagare |first=D.N. |date=2001 թ․ սեպտեմբեր |title=Civil Society, State and Democracy: Contextualising a Discourse |journal=Sociological Bulletin |volume=50 |page=169 |doi=10.1177/0038022920010201 |jstor=23619837 |s2cid=151968126 |number=2}}</ref>։ Ուստի, Հեգելն օգտագործեց գերմաներեն «bürgerliche Gesellschaft» եզրույթը՝ քաղաքացիական հասարակությանը բնորոշելու որպես «քաղաքացիական հասարակություն»՝ այսինքն քաղաքացիական օրենսգրքով կարգավորվող ոլորտ։ Քաղաքացիական հասարակության մասին այս նոր մոտեցմանը հետևեցին նաև Ալեքսիս դե Տոկվիլը և Կարլ Մարքսը<ref name="zaleski" />։ Հեգելի կարծիքով՝ քաղաքացիական հասարակությունը հակասական դինամիկա է ցուցաբերել։ Լինելով կապիտալիստական շահերի տիրույթ՝ դրա ներսում կա կոնֆլիկտների և անհավասարությունների հավանականություն (օրինակ՝ մտավոր և ֆիզիկական կարողություններ, տաղանդներ և ֆինանսական հանգամանքներ)։ Նա պնդում էր, որ հասարակության մեջ առկա անհավասարությունները ազդում են անհատների ընտրության վրա՝ կապված, թե ինչ տեսակի աշխատանք են նրանք անելու։ Քաղաքացիական հասարակության մեջ տարբեր դիրքերը բաժանվում են երեք կատեգորիաների՝ հիմնական դաս ([[գյուղատնտեսություն]]), ֆորմալ դաս ([[առևտուր]] և [[արդյունաբերություն]]) և ընդհանուր դաս (քաղաքացիական հասարակություն)<ref>Hegel, G. F. W., ''Elements of the Philosophy of Right'', edited by Allen W. Wood (Cambridge University Press, 1991), §202</ref>։ Մարդը կարող է ընտրել իր դասը, բայց նրա ընտրությունը սահմանափակվում է վերը նշված անհավասարություններով։ Այնուամենայնիվ, Հեգելը պնդում է, որ այս անհավասարությունը հնարավորություն է տալիս համալրել քաղաքացիական հասարակության բոլոր դասերը, ինչը հանգեցնում է ընդհանուր առմամբ ավելի արդյունավետ համակարգի։

[[Կարլ Մարքս|Կարլ Մարքսը]] հետևեց «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացության օգտագործման հեգելյան ձևին։ Ըստ Մարքսի՝ ժամանակակից պետության զարգացումը առաջացրել է քաղաքացիական հասարակության մի տիրույթ, որտեղ հասարակական փոխազդեցությունները կենտրոնացել են հակասական մասնավոր շահերի շուրջ։ Քաղաքական հասարակությունն ինքնավար էր պետության ներսում, որն էլ իր հերթին կառավարվում էր բուրժուական դասակարգի կողմից (ընտրելու իրավունքն այն ժամանակ պատկանում էր միայն ունևոր մարդկանց)։ Մարքսն իր վաղ աշխատություններում կանխատեսում էր պետության և քաղաքացիական հասարակության միջև տարանջատման վերացումը և հույս ուներ, որ մասնավոր և հանրային/քաղաքական ոլորտները կվերամիավորվեն։ Մարքսը համաձայն չէր պետության դրական դերի մասին Հեգելի տեսակետի հետ։ Նա պնդում էր, որ խնդիրներ լուծելու տեսանկյունից պետությունը չի կարող լինել չեզոք։ Ավելի շուտ, նա պետությունը բնորոշում էր որպես բուրժուազիայի շահերի պաշտպան։ Մարքսը պետությունը դիտարկում էր որպես բուրժուազիայի օրակարգին ծառայող գործադիր մարմին։ Ըստ նրա՝ երբ բանվոր դասակարգը ժողովրդավարական վերահսկողություն հաստատի հասարակության վրա, պետությունը կդադարի գոյություն ունենալ<ref>See V. I. Lenin, ''Imperialism, the Highest Stage of Capitalism'', (2010), for a summary of Marx's thought on the State and an introduction to Marxist thought on the state up until 1917. For a detailed discussion of Marx's thought on the state and civil society see Draper, 1977 & 1986 (Volumes 1 and 2)</ref>։

[[Անտոնիո Գրամշի|Անտոնիո Գրամշին]] քննադատել է քաղաքացիական հասարակության վերաբերյալ վերոհիշյալ տեսակետը։ Որոշ չափով հեռանալով Մարքսի մոտեցումներից՝ Գրամշին քաղաքացիական հասարակությունը չէր դիտարկում որպես մասնավոր և օտարված հարաբերությունների ոլորտ։ Ավելի շուտ, Գրամշին քաղաքացիական հասարակությունը տեսնում էր որպես բուրժուական հեգեմոնիայի միջոց, թեև այն պարզապես ներկայացնում է հասարակության որոշակի դաս։ Նա ընդգծեց քաղաքացիական հասարակության վճռորոշ դերը՝ որպես կապիտալիստական հեգեմոնիայի գոյատևման համար անհրաժեշտ մշակութային և գաղափարական կապիտալի աղբյուր<ref>Ehrenberg 1999:208</ref>։ Քաղաքացիական հասարակությունը որպես խնդիր տեսնելու փոխարեն, ինչպես ավելի վաղ ժամանակաշրջանի մարքսիստական հայեցակարգերում էր, Գրամշին քաղաքացիական հասարակությունը դիտարկում էր որպես խնդիրների լուծման հարթակ։ Սխալ ընկալելով Գրամշիի մոտեցումները՝ «[[Նոր ձախեր]]» քաղաքական շարժումը քաղաքացիական հասարակությանը վերապահեց առանցքային դեր՝ պաշտպանել մարդկանց պետությունից և շուկայից ու ազդել պետության վրա ժողովրդավարական կամքի հաստատման գործում<ref>Ehrenberg 1999:30</ref>։

Միևնույն ժամանակ, նեոլիբերալ մտածողները քաղաքացիական հասարակությունը դիտարկում են որպես կոմունիստական և ավտորիտար ռեժիմների տապալման համար պայքարի հարթակ<ref>Ehrenberg 1999:33</ref>։ Այսպիսով, «քաղաքացիական հասարակություն» եզրույթը կարևոր տեղ է զբաղեցնում «Նոր ձախերի» և նեոլիբերալների քաղաքական դիսկուրսներում։

=== Պոստմոդեռնիստական պատմություն ===
[[Պատկեր:Nemzeti Ünnep - Kossuth tér 1989.03.15 (6).jpg|մինի|Տասնամյակներ շարունակ ազգային տոների արգելքից հետո, 1989 թվականի մարտի 15-ին Հունգարիայի կոմունիստական վարչակարգը մարդկանց թույլ տվեց տոնել [[Հունգարական հեղափոխություն (1956)|Հունգարական հեղափոխության]] տոնը, որը տեղի էր ունեցել 1956 թվականին: Ազգային թանգարանում, պետական տոնակատարություններին զուգահեռ, անկախ կազմակերպությունները հանրությանը կոչ արեցին հավաքվել [[Շանդոր Պետեֆի|Շանդոր Պետեֆիի]] արձանի մոտ։]]
Ընդունված է համարել, որ քաղաքացիական հասարակության ընկալման [[Պոստմոդեռնիզմ|պոստմոդեռնիստական]] ձևն առաջին անգամ մշակվել է 1980-ական թվականներին Արևելյան Եվրոպայի կոմունիստական երկրների քաղաքական ընդդիմության կողմից։ Այնուամենայնիվ, հետազոտություններից մեկը ցույց է տվել, որ այս երևույթի զարգացման և հանրահռչակման վրա ամենակարևոր ազդեցությունն ունեցել է կոմունիստական քարոզչությունը՝ փորձելով լեգիտիմացնել 1989 թվականին տեղի ունեցած [[Նեոլիբերալիզմ|նեոլիբերալ]] վերափոխումները<ref name="ReferenceA" />։ Սոցիալական ապահովության համակարգերի վերակազմավորման տեսության համաձայն՝ «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացության կիրառման նոր ձևը դարձավ [[Նեոլիբերալիզմ|նեոլիբերալ]] [[Գաղափարախոսություն|գաղափարախոսությունը]], որն օրինականացրեց երրորդ հատվածի զարգացումը՝ որպես [[Սոցիալական պետություն|սոցիալական պետությանը]] փոխարինող։ Երրորդ հատվածի վերջին զարգացումը ոչ թե ժողովրդավարացման, այլ սոցիալական ապահովության համակարգի վերակառուցման արդյունք է<ref name="ReferenceA" />։

Հենց այդ ժամանակվանից էլ սկիզբ առավ «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացությունը «քաղաքական հասարակություն» հասկացության փոխարեն օգտագործելու քաղաքական պրակտիկան։ Հետևաբար, քաղաքացիական հասարակություն հասկացության պոստմոդեռնիստական կիրառումը նպաստեց երկու հիմնական մեկնաբանությունների ի հայտ գալուն. մեկը քաղաքացիական հասարակությունը դարձյալ դիտարկում էր որպես քաղաքական հասարակություն, իսկ մյուսը, բազմաթիվ սահմանումներից զատ, դիտարկում էր որպես [[Կամավորական հատված|երրորդ հատված]]<ref name="ReferenceA" />։

1990-ականներին կիրառված [[Վաշինգտոնի կոնսենսուս|վաշինգտոնյան կոնսենսուսը]], որը ենթադրում էր [[Համաշխարհային բանկ|Համաշխարհային բանկի]] և [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|Արժույթի միջազգային հիմնադրամի]] կողմից պարտքերի տակ գտնվող երկրներին պայմանական վարկերի տրամադրում, ճնշում գործադրեց այդ երկրների վրա՝ ստիպելով նրանց նվազեցնել իրենց ծախսերը<ref name="globall" />։ Այս ամենն իր հերթին քաղաքացիական հասարակության մեջ հանգեցրեց գործնական փոփոխությունների, ինչը հետագայում ազդեց տեսական բանավեճերի վրա։ Ի սկզբանե, նոր իրողությունները հանգեցրին «քաղաքացիական հասարակության» վրա էլ ավելի մեծ շեշտադրմանը՝ որպես պետությանը փոխարինող ծառայությունների և սոցիալական բարեկեցության հարցում<ref name="globall" />։ Իսկ արդեն Հալմը և Էդվարդսը ենթադրում էին, որ այն այժմ ընկալվում է որպես «կախարդական փայտիկ»։

1990-ականների վերջին քաղաքացիական հասարակությունն այլևս չէր ընկալվում որպես պետությանը փոխարինող՝ [[Հակագլոբալիստական շարժում|հակագլոբալիստական շարժման]] աճի և շատ երկրների կողմից ժողովրդավարական կարգերին անցում կատարելու պայմաններում։ Փոխարենը, քաղաքացիական հասարակությունն ավելի ու ավելի էր ստիպված լինում ապացուցել իր լեգիտիմությունը և ժողովրդավարական լիազորությունները։ Արդյունքում, [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպությունը]] ստեղծեց բարձր մակարդակի հանձնաժողով՝ նվիրված քաղաքացիական հասարակությանը<ref>{{Cite web |title=Reforming the United Nations |url=http://www.un.org/reform/civilsociety/bios.shtml |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20081002044238/http://www.un.org/reform/civilsociety/bios.shtml |archive-date=2008 թ․ հոկտեմբերի 2 |access-date=2008 թ․ հոկտեմբերի 8 |df=dmy-all}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, 1990-ական թվականներին հասարակական կազմակերպությունների և [[Սոցիալական նոր շարժումներ|սոցիալական նոր շարժումների]] ի հայտ գալով՝ ամբողջ աշխարհում քաղաքացիական հասարակությունը, լինելով երրորդ հատված, սկսեց համարվել նաև որպես «այլընտրանքային սոցիալական և համաշխարհային կարգի» կառուցմանն ուղղված ռազմավարական գործողությունների առանցքային միջոց։ Քաղաքացիական հասարակության պոստմոդեռնիստական տեսությունը հիմնականում վերադարձել է ավելի չեզոք դիրքի, թեև նկատելի տարբերություններ կան զարգացած հասարակություններում քաղաքացիական հասարակության ուսումնասիրության և զարգացող երկրներում քաղաքացիական հասարակության վերլուծության միջև։

== Կապը հանրային ոլորտի հետ ==
[[Յուրգեն Հաբերմաս|Յուրգեն Հաբերմասը]] նշում է, որ [[Հանրային ոլորտ|հանրային ոլորտը]] նպաստում է ռացիոնալ կամքի ձևավորմանը. դա ռացիոնալ և ժողովրդավարական սոցիալական փոխգործակցության ոլորտ է։ Հաբերմասը քաղաքացիական հասարակությունը վերլուծում է որպես «ապրանքների փոխանակման և սոցիալական աշխատանքի» ոլորտ, իսկ հանրային ոլորտը՝ որպես քաղաքական ոլորտի մաս<ref>Habermas, J. (1974). The public sphere: an encyclopaedia article. ''New German Critique'', 3, 49–55.</ref>։ Հաբերմասը պնդում է, որ չնայած հասարակությունը, որպես այդպիսին, բնորոշ է կապիտալիստական հասարակություններին, կան որոշ ինստիտուտներ, որոնք քաղաքական հասարակության մաս են կազմում։ Տնտեսության մեջ փոփոխությունները հանգեցրել են նաև հանրային ոլորտում փոփոխությունների։ Քաղաքացիական հասարակությունը դառնում է քաղաքական, երբ այն դադարում է կախված լինել բացառապես տնտեսությունից և սկսում է ընդգրկել ավելի մեծ թվով բնակչություն, ինչպես նաև այն դեպքում, երբ պետության քաղաքական համակարգը ներկայացնում է մեկից ավելի քաղաքական կուսակցություն։ Պետք է լինի իշխանության օջախ, և այստեղ է, որ հասարակությունը կարող է սկսել մարտահրավեր նետել իշխանությանը։ [[Ջիլիան Շվեդլեր|Ջիլիան Շվեդլերը]] նշում է, որ քաղաքացիական հասարակությունը ի հայտ է գալիս հանրային ոլորտի վերածննդով, երբ անհատներն ու խմբերը սկսում են խախտել թույլատրելի վարքագծի սահմանները, օրինակ՝ հանդես են գալիս վարչակարգի դեմ կամ կառավարությունից պահանջում են բավարարել սոցիալական կարիքները։ Նրա կարծիքով՝ հենց այս ժամանակ էլ սկսում է ձևավորվել քաղաքացիական հասարակությունը<ref>Schwedler, 1995:5</ref>։

== Քաղաքացիական հասարակությունը Հայաստանում ==
Քաղաքացիական հասարակությունը Հայաստանում ի հայտ է եկել 20-րդ դարի սկզբին, որը համայնքների կարիքները բավարարելու համար զբաղվում էր քաղաքացիական և կամավոր գործունեությամբ։ [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի առաջին հանրապետության]] անկախության շրջանում՝ 1918-1920 թվականներին, գործում էին մարդասիրական, մշակութային և կրթական նախաձեռնություններ։ 

Խորհրդային տարիներին Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և Միացյալ Նահանգների [[Հայկական սփյուռք|հայկական սփյուռքի]] կազմակերպությունները, որոնց թվում էին [[Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն|Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը]] և [[Ամերիկայի հայկական համագումար|Ամերիկայի հայկական կոնգրեսը]], ձեռնարկեցին մշակութային և կրթական տարբեր նախաձեռնություններ։ Սփյուռքի կազմակերպությունները զգալի դեր են խաղացել Հայաստանից դուրս հայ ազգային ինքնության պահպանման, [[Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայ Առաքելական եկեղեցուն]] աջակցող դպրոցներ ու համայնքային կենտրոններ հիմնելու գործում

Սփյուռքի օգնությունը Հայաստանին, հատկապես [[Սպիտակի երկրաշարժ|Սպիտակի երկրաշարժից]] և [[Արցախյան հակամարտություն|Արցախյան հակամարտությունից]] հետո, ի սկզբանե միտված էր խոցելի բնակչությանը մարդասիրական օգնություն տրամադրելուն և ենթակառուցվածքների վերականգնմանը։ 2005 թվականից ի վեր Սփյուռքի հայ մտավորականների և ակտիվիստների աջակցության կենտրոնացումը տեղափոխվել է մարդու իրավունքների և ընտրական գործընթացների ոլորտ։ Ժամանակի ընթացքում սփյուռքի կազմակերպություններին և մտավորականներին աջակցությունն ընդլայնվել է՝ ներառելով կրթության, առողջապահության, գյուղատնտեսության, գիտության և տեխնոլոգիայի, համայնքների հզորացման, մարդու իրավունքների, ժողովրդավարության և շրջակա միջավայրի կայուն զարգացմանը նպաստող նախաձեռնություններ։

Սփյուռքի աջակցությունը որոշիչ դեր խաղաց 20-րդ դարի վերջին Հայաստանի քաղաքացիական հասարակության կառուցվածքի և լանդշաֆտի ձևավորման գործում։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են [[Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն|Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը]], [[Ամերիկայի հայկական համագումար|Ամերիկայի հայկական կոնգրեսը]] և [[Հայ օգնության ֆոնդ|Հայ օգնության ֆոնդը,]] ամրապնդել են կապերը Հայաստանի և Սփյուռքի միջև։

1990-ականների վերջից մինչև 2000-ականների սկիզբը միջազգային տարբեր հիմնադրամների և կազմակերպությունների աջակցությամբ Հայաստանում սկսեց զարգանալ քաղաքացիական հասարակություն։ Միջազգային տարբեր կազմակերպություններ, այդ թվում՝ [[Եվրոպայի խորհուրդ|Եվրոպայի խորհուրդը]], [[Եվրոպական միություն|Եվրամիությունը]], [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը]], [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ-ը]], [[ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալություն|Միացյալ Նահանգների Միջազգային զարգացման գործակալությունը (USAID)]] և այլն, նպաստել են դրա զարգացմանը։

[[Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններ|Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները (ՔՀԿ)]] իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնում են [[Ժողովրդավարություն|ժողովրդավարության]] տարածման, [[Շրջակա միջավայրի պահպանություն|շրջակա միջավայրի պահպանության]], [[Մարդու իրավունքներ|մարդու իրավունքների պաշտպանության]], [[Հակակոռուպցիոն քաղաքականություն|հակակոռուպցիոն քաղաքականության]] և լրատվամիջոցների զարգացման վրա։

Հայաստանի պետական ռեգիստրի համաձայն՝ 2019 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ, պաշտոնապես գրանցված քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները ներառում են՝ 4222 ՔՀԿ, 1120 հիմնադրամ, 645 մասնագիտական միավորումներ և իրավաբանական անձանց 244 միավորում։

[[Հայաստանի Սահմանադրություն|Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության]] [[ՀՀ Սահմանադրության 46-րդ հոդված|46-րդ հոդվածն]] ապահովում է Հայաստանի Հանրապետության [[Քաղաքացիական ազատություններ|քաղաքացիների միավորվելու ազատությունը]] և սահմանում է, որ յուրաքանչյուր քաղաքացի իրավունք ունի կամավոր ձևավորել կամ միանալ խմբերին։

== Հաստատություններ ==
Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների տեսակների թվում են.
{{Սյուն|2}}
* [[Ակադեմիա]],
* [[Ակտիվիզմ]],
* [[Բարեգործական կազմակերպություն]],
* [[Ակումբային հիմնարկներ|Ակումբային հիմնարկ]] (սպորտային, սոցիալական և այլն),
* [[Համայնքային հիմնադրամ]],
* [[Համայնքային կազմակերպություն]],
* [[Սպառողական կազմակերպություն]],
* [[Կոոպերատիվ]],
* [[Հիմնադրամ]],
* [[Մամուլ]],
* [[Հասարակական կազմակերպություն]],
* [[Ոչ առևտրային կազմակերպություն]],
* Մասնավոր կամավորական կազմակերպություն,
* [[Մասնագիտական միավորում|Մասնագիտական միավորում]],
* [[Կրոնական կազմակերպություն]],
* [[Սոցիալական ձեռնարկություն]],
* [[Սոցիալական շարժում|Սոցիալական շարժումներ]]
* [[Սոցիալական շարժման կազմակերպություն]],
* [[Աջակցման խումբ|Փոխօգնության խմբեր,]]
* [[Արհմիություն|Արհմիություններ]]
* [[Կամավոր միություն]]
{{Սյուն ավարտ}}

== Տես նաև ==
{{Սյուն|2}}
* [[Ակտիվիզմ]]
* [[Անարխիզմ]]
* [[Քաղաքացիագիտություն]]
* [[Քաղաքացիական ազատություններ]]
* [[Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքներ]]
* [[Քաղաքացիական անուշադրություն]]
* [[Ժողովրդավարություն]]
* [[Գլոբալ քաղաքացիականություն]]
* [[Մարդու իրավունքներ]]
* [[Դատական համակարգ]]
* [[Քաղաքացիական ազգայնականություն]]
* [[Բաց հասարակություն]]
* [[Քաղաքագիտություն]]
* [[Իրավունքի ընդհանուր տեսություն]]
* [[Սոցիալական կապիտալ]]
* [[Սոցիալական ձեռնարկատիրություն]]
* [[Սոցիոլոգիա]]
* [[Իշխանություն]]
{{Սյուն ավարտ}}
=== Քաղաքացիական հասարակության տեսաբաններ ===
* [[Դանիել Բել]]
* [[Ֆրենսիս Ֆուկույամա]]
* [[Յուրգեն Հաբերմաս]]
* [[Էլինոր Օսթրոմ]]
* [[Ռոբերտ Փաթնամ]]
* [[Չարլզ Թեյլոր]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ}}

== Աղբյուրներ ==
* Alagappa, Muthiah. ''Civil Society and Political Change in Asia''. Stanford: Stanford University Press, 2004. {{ISBN|0-8047-5097-1}}
* Colletti, Lucio. ‘Introduction’, in Karl Marx, ''Early Writings'', Pelican, 1975, pp.&nbsp;7–56. {{ISBN|0140216685}}.
* Edwards, Michael. ''Civil Society''. Cambridge, England: Polity Press, 2004. {{ISBN|0-7456-3133-9}}.
* Draper, Hal. ''Karl Marx's Theory of Revolution'' (Volume 1: State and Bureaucracy, Volume 2: The Politics of Social Classes). New York: Monthly Review Press, 1977 & 1986.
* Ehrenberg, John. ''Civil Society: The Critical History of an Idea.'' New York: New York University Press, 1999.
* Ginsborg, Paul. ''Italy and Its Discontents: Family, Civil Society, State'' (2003)
* Gosewinkel, Dieter: [http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0159-20101025280 Civil Society], European History Online, Mainz: Institute of European History, 2011, retrieved: 24 August 2011.
* Hemmati, Minu. Dodds, Felix. Enayati, Jasmin. and McHarry,Jan [https://web.archive.org/web/20160304091728/http://www.earthsummit2002.org/msp/book.html downloadable copy of ''Multistakeholder Processes for Governance and Sustainability:Beyond Deadlock and Conflict'']
* O'Connell, Brian. ''Civil Society: The Underpinnings of American Democracy''. Medford, Mass:Tufts University Press, 1999. {{ISBN|0-87451-924-1}}.
* Perlas, Nicolas. ''Shaping Globalization – Civil Society, Cultural Power and Threefolding''. {{ISBN|0-9583885-8-X}}.
* Pollock, Graham. "Civil Society Theory and Euro-Nationalism," ''Studies In Social & Political Thought'' , Issue 4, March 2001, pp.&nbsp;31–56. [https://web.archive.org/web/20120928072145/http://www.sussex.ac.uk/cspt/documents/issue4-3.pdf online]
* Soper, Steven C. ''Building a Civil Society: Associations, Public Life, and the Origins of Modern Italy'' (2013)
* Tvedt, Terje. ''Angels of Mercy or Development Diplomats. NGOs & Foreign Aid''. Oxford: James Currey, 1998.
* Whaites, Alan, ''Let's get civil society straight: NGOs and Political Theory,'' Development in Practice, 1996, [http://publications.oxfam.org.uk/oxfam/results.asp?sf_20=oxfam_archive_flag&st_20=NOT+Y&sf_01=CAUTHOR&TAG=&CID=&st_01=whaites&SORT=SORT_DATE%2FD&x=0&y=0]{{Dead link|date=January 2012}}
* Whaites, Alan, ''NGOs, Civil Society and the State: Avoiding theoretical extremes in real world issues,' Development in Practice'' 1998 [http://publications.oxfam.org.uk/oxfam/display.asp?K=002J0270&sf_20=oxfam_archive_flag&st_20=NOT+Y&sf_01=CTITLE&st_01=NGOs%2C+civil+society+and+state&sort=SORT_DATE%2FD&x=0&y=0&m=3&dc=3]{{Dead link|date=January 2012}}
* Zaleski, Pawel Stefan, ''Tocqueville on Civilian Society: A Romantic Vision of the Dichotomic Structure of Social Reality'', Archiv für Begriffsgeschichte Bd. 50/2008 [https://web.archive.org/web/20181009053108/http://zaleski.wex.pl/2008%20tocqueville%20on%20civilian%20society.pdf]
* Helmut K. Anheier, Stefan Toepler, ''International Encyclopedia of Civil Society'', Springer-Verlag New York Inc., New York 2010, {{ISBN|978-0-387-93996-4}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.lse.ac.uk/collections/CCS/ LSE Centre for Civil Society] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100903150040/http://www.lse.ac.uk/collections/CCS/ |date=3 September 2010 }}
* [https://www.un.org/en/civilsociety/index.shtml UN and Civil Society]
* [https://web.archive.org/web/20160304063943/http://www.unep.org/civil_society/gcsf/ UNEP Global Civil Society Forum] (archived 4 March 2016)
* [http://www.gefcso.org/ Global Environment Facility Civil Society Network]
* [https://web.archive.org/web/20120202191522/http://ec.europa.eu/civil_society/index.htm EU relations with Civil Society] (archived 2 February 2012)
* [https://web.archive.org/web/20090416025518/http://www.dfid.gov.uk/aboutdfid/DFIDwork/civilsociety.asp UK DFID relations with] (archived 16 April 2009) [https://asesorianeo.com/sociedades-civiles/ Civil Society]
* [http://www.civicus.org Civicus – Worldwide Alliance for Citizen Participation]
* [http://www.pcdf.org/civilsociety/default.htm Global civil society (PCDF)].
* [https://web.archive.org/web/20160107135935/http://www.oneworldtrust.org/csoproject/ One World Trust Database of Civil Society Self-regulatory Initiatives] (archived 7 January 2016)
* [https://web.archive.org/web/20140411035152/http://wiser.org/ Wiser.org – World Index for Social and Environmental Responsibility] – formerly civilsociety.org (archived 11 April 2014)
* [https://web.archive.org/web/20130410001018/http://www.stakeholderforum.org/1index.php Stakeholder Forum for a Sustainable Future engagement in UN stakeholder relations] (archived 10 April 2013)
* [http://www.istr.org International Society for Third-Sector Research] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180831094235/https://www.istr.org/ |date=31 August 2018 }}
* [http://www.csf-desertification.eu/dossier/item/science-and-civil-society-in-the-fight-against-desertification Requier-Desjardins Mélanie & Bied-Charreton Marc, 2007. Science and Civil Society in the fight against desertification. Les dossiers thématiques du CSFD. Issue 6. 40 pp.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140429052052/http://www.csf-desertification.eu/dossier/item/science-and-civil-society-in-the-fight-against-desertification |date=29 April 2014 }}
* [http://www.uia.be/node/164111 100 years of trends in international civil society] by the Union of International Associations
* Interface journal [http://interfacejournal.nuim.ie/?p=1127 special issue] on civil society and social movements

[[Կատեգորիա:Ժողովրդավարություն]]
[[Կատեգորիա:Համայնքաշինություն]]
[[Կատեգորիա:Սոցիալական տնտեսագիտություն]]
[[Կատեգորիա:Քաղաքացիական հասարակություն]]