Դիտել Հին Հռոմ էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Պատմական երկիր1
 | Հայերեն անվանում =Հին Հռոմ
 | Դրոշ =[[Պատկեր:Vexilloid of the Roman Empire.svg|72px]]<br />Հռոմեական կայսրության դրոշը` «Հռոմի Սենատ և Ժողովուրդ» գրությամբ։
 | Բնօրինակ անվանում =«Հռոմի Սենատ և Ժողովուրդ»
 | Քարտեզ  =[[Պատկեր:Municipio I - Colloseum - 20190818160833.jpg|300px|border]]<br /><div class="center">[[Կոլիզեում]]ը հանդիսանում է հռոմեական ժառանգության գլխավոր խորհրդանիշը</div>
<br />
[[Պատկեր:Roman Republic Empire map.gif|280px]]
 | Քարտեզի նկարագրություն =Հռոմի տարածքային զարգացումը
 | Պետական կարգ =[[Բացարձակ միապետություն]]<br />
* [[Հռոմի թագավորության պատմություն|Թագավորություն]] (մ․թ․ա․ 753-509)
* [[Հռոմեական հանրապետություն|Հանրապետություն]] (մ․թ․ա․ 509-27)
* [[Հռոմեական կայսրություն|Կայսրություն]] (մ․թ․ա․ 27-մ․թ․ 476)
 | Մայրաքաղաք =[[Հռոմ]] (կայսերական մայրաքաղաք)<br />
---
ավելի ուշ շրջանում՝
* [[Հռավեննա]]
* [[Կոստանդնուպոլիս]]
 | Թագավորանիստ ոստան =քաղաքամայր
 | Պետության գլուխ = արքա, կոնսուլ, կայսր
 | Արքայատոհմ = [[Հուլիոս Կլավդիոսներ]]
 | Լեզու = [[լատիներեն]]
 | Կրոն =[[հռոմեական դիցաբանություն|հեթանոսութուն]], [[քրիստոնեություն]]
 | Պատմական շրջան = [[հին աշխարհ]], [[միջնադար|վաղ միջնադար]]
 | Հասարակարգ= Ստրկատիրական
 | Հիմնադրում	=[[Մ.թ.ա. 753]]` [[Հռոմի ստեղծում]]
 | Հզորության գագաթնակետ =[[Մարկոս Տրայանոս]]ի կառավարման օրոք
 | Անկում = [[476|476 թվական]]` [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում]], [[1054|1054 թվական]]` [[Բյուզանդիա|Բյուզանդական կայսրության անկում]]
 | Իրադարձություն1 = 
 | Իրադարձություն2 =
 | Ներկայիս տարածքում =Տե՛ս [[Հռոմեական կայսրություն#Այսօր մաս է կազմում|Հռոմեական կայսրություն]] հոդվածում
}}
'''Հին Հռոմ''' ({{lang-lat|Roma antiqua}}, կարգախոսը՝ «''Senatus Populus Que Romanus''», հապավմամբ՝ «S.P.Q.R.», թարգմանվում է որպես «Հռոմի Սենատ և Ժողովուրդ»), հռոմեական քաղաքակրթության ընդհանուր անվանում, որը տևել է մ․թ․ա․ 8-րդ դարում նույնանուն քաղաքի հիմնադրումից մինչև Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումն ընկած ժամանակաշրջանը՝ բաժանվելով երեք հիմնական շրջափուլերի՝ թագավորական (մ․թ․ա․ 753 -509), հանրապետական (մ․թ․ա․ 509-27) և կայսերական (մ․թ․ա․ 27-մ․թ․ 476): Հռոմուլոս և Հռեմոս եղբայրների կողմից հիմնադրված Հռոմը կարճ ժամանակահատվածում վերաճել է ընդարձակ թագավորության, որն էլ հաջորդ տասնամյակներում՝ նվաճողական արշավանքների արդյունքում, դարձել է այդ ժամանակաշրջանի աշխարհի կարևորագույն քաղաքական ուժն ու հին աշխարհի ամենաընդարձակ կայսրություններից մեկը։

Հռոմի՝ որպես [[Գերտերություն|համաշխարհային գերտերության]] ձևավորման գործընթացի կարևորագույն մասն է կազմում [[Պունիկյան պատերազմներ]]ում տարած հաղթանակը։ Իր տիրապետության ներքո ունենալով [[Ապենինյան թերակղզի]]ն՝ իր հարակից [[Կորսիկա]], [[Սարդինիա]], [[Սիցիլիա|Սիցիլիա կղզիներով]], հռոմեացիները արշավում և նվաճում են [[Հռոմեական Իսպանիա|Հիսպանիան]]։ Մ․թ․ա․ 146 թվականին վերջիններս ավարտում են [[Զամայի ճակատամարտ|Կարթագենի կործանումը]] և գերակայություն հաստատում [[Միջերկրական ծով]]ում։ Մ․թ․ա․ 27 թվականին [[Գայոս Օկտավիոս|Գայոս Օկտավիանոսն]] իրեն հռչակում է «Օգոստոս» և սկսվում է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի պատմության կայսերական շրջանը]]։ Հաջորդ տասնամյակում բորբոքված [[Հռոմեա-պարթևական պատերազմներ|հռոմեա-պարթևական հակամարտությունը]] դառնում է մարդկության պատմության ընթացքում եղած հակամարտություններից ամենաերկարատևը, որն իր հերթին ազդեցություն է ունենում Հռոմի՝ դեպի [[Արևելք]] ունեցած կայսերապաշտական նկրտումների և նվաճողական քաղաքականության վրա։ Կայսրության տարածքն աննախադեպ ընդարձակվում է [[Տրայանոս|Մարկոս Տրայանոս]] կայսեր օրոք՝ ձգվելով [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական ավազանից]] մինչև ծայր հյուսիս՝ [[Մեծ Բրիտանիա (կղզի)|Բրիտանիա կղզի]], [[Պիրենեյներ]]ից մինչև [[Հայկական լեռնաշխարհ]] և [[Միջագետք (Հռոմեական նահանգ)|Միջագետք]]՝ ընդգրկելով [[հյուսիսային Աֆրիկա]]ն։ [[3-րդ դար]]ի վերջում, երկրի սահմանների պաշտպանությունն առավել արդյունավետ կազմակերպելու նպատակով, [[Դիոկղետիանոս]]ը հսկա կայսրության տարածքը տրոհում է երկու մասերի՝ այդպիսով վերջ դնելով [[Երրորդ դարի ճգնաժամ]]ին։ 5-րդ դարում կայսրության տարածքը ենթարկվում է [[Ժողովուրդների մեծ գաղթ|բարբարոսական ցեղերի ներխուժմանը]], որի արդյունքում էլ 476 թվականին [[վեստգոթեր]]ի առաջնորդ [[Օդոակր]]ը գահընկեց է անում Հռոմի վերջին միապետ [[Հռոմուլոս Օգոստուլոս]]ին։ [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում|Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկմամբ]] փակվում է Հին Հռոմի պատմություն վերջին էջը, մինչդեռ արևելքում մինչև [[Օղուզներ|օղուզ]]-թուրքերի ներխուժումը (մինչև 1054 թվականի [[Կոստանդնուպոլսի անկում]]ը) իր գոյությունը պահպանել է [[Բյուզանդական կայսրություն|Արևելահռոմեական կամ Բյուզանդական կայսրությունը]]։

Հռոմեական պետությունն, իր [[Իտալիայի պատմություն|բազմադարյա պատմության]] ընթացքում, եղել է [[Բացարձակ միապետություն|ընտրովի բացարձակ միապետություն]]․ ի սկզբանե [[Ժողովրդավարություն|ժողովրդավարական]] [[դասական]] [[Հանրապետություն|հանրապետության]], մ․թ․ա․ 27 թվականից հետո՝ [[Հռոմեական կայսրություն|կայսերական ժամանակահատվածում]], [[Ավտորիտարիզմ|ավտորիտար]] [[Դիկտատուրա|կիսաընտրողական ռազմական դիկտատուրա]]։ Շարունակական նվաճումների, լեզվական և մշակութային ազդեցության սփռման, ինչպես նաև [[Հին Հունաստան|հին հունական դասական քաղաքակրթության]] հետ մերձեցման արդյունքում՝ հին շրջանի մշակույթների և հասարակական կենցաղի ընդհանրության հենքի վրա, ձևավորվել է հունահռոմեական աշխարհը, որն իր սահմանների ներքո միավորել է [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]ն, [[Եգիպտոս]]ը, [[Հարավային Եվրոպա]]ն, [[Արևմտյան Եվրոպա]]յի մեծ մասը` մինչև [[Անգլիայի թագավորություն|Անգլիա]], [[Բալկանյան թերակղզի]]ն, [[Ղրիմ]]ը և [[Մերձավոր Արևելք]]ը (ներառյալ՝ [[Անատոլիա]]ն, [[Լևանտ]]ը, [[Միջագետք (Հռոմեական նահանգ)|Միջագետքն]] ու [[Արաբական թերակղզի|Արաբիան]])։ Հին հռոմեական քաղաքակրթությունը մեծ ներդրում ունի [[Լեզվաբանություն|ժամանակակից լեզվի]], [[կրոն]]ի, [[Հասարակություն|սոցիումի]], [[տեխնոլոգիա]]ների, [[Հռոմեական իրավունք|իրավական մտքի]], [[Քաղաքականություն|քաղաքականության]], [[Կառավարում|կառավարման]], [[Պատերազմական գործողություններ|պատերազմական գործի]], [[արվեստ]]ի, [[Գրականություն|գրականության]], [[Ճարտարապետություն|ճարտարապետության]] և այլ ոլորտների ձևավորման գործում։

== Հռոմի հիմնադրման մասին առասպել ==
{{հիմնական|Հռոմի ստեղծում}}[[Հռոմի հիմնադրումից սկսած|Ըստ Հռոմի ստեղծման վերաբերյալ լատինական առասպելի]]՝ քաղաքը հիմնադրվել է [[Մ.թ.ա. 753|մ․թ․ա․ 753 թվականի]] [[Ապրիլի 21|ապրիլի 21-ին]] [[Իտալիա]]յի կենտրոնական հատվածում՝ [[Տիբեր|Տիբեր գետի]] ափին։ Քաղաքի սկզբնադիրներն էին [[Տրոյա]]յի արքայազն [[Էնեաս]]ից սերող [[Հռոմուլոս և Հռեմոս|Հռոմուլոս և Հռեմոս եղբայրները]], ովքեր [[Ալբա Լոնգա]]յի թագավոր Նումիտոր Սիլվիուսի թոռներն էին։ [[Պատկեր:Romolo e remo.jpg|alt=|ձախից|մինի|222x222փքս|<div class="center">Ըստ լեգենդի՝ [[Հռոմի ստեղծում|Հռոմը հիմնադրվել է]] [[Մ.թ.ա. 753|մ․թ․ա․ 753 թվականին]] [[Հռոմուլոս և Հռեմոս|Հռոմուլոս և Հռեմոս եղբայրների]] կողմից, ում կերակրել է [[Կապիտոլիական գայլ|իտալական էգ գայլը]]։</div>]]Նումիտորը գահընկեց է արվում հարազատ եղբոր՝ Ամուլիոսի կողմից, մինչդեռ վերջինիս դուստրը՝ Ռեա Սիլվիան, ծնում է երկվորյակ տղաների։ Տղաները Ռեա Սիլվայի և [[Հռոմեական դիցարանի աստվածների ցանկ|հռոմեացիների ռազմի աստված]] [[Մարս (դիցաբանություն)|Մարսի]] սիրո պտուղն էին, ուստի, հայրական կողմից ժառանգել էին աստվածային գեներ՝ դառնալով կիսաստված։ Նոր արքան՝ Ամուլիոսը, վախենում էր, որ Մարսի որդիները հասակ առնելով կարող էին տապալել իր իշխանությունը, դրա համար էլ հրամայում է վերջիններիս գցել Տիբեր գետը։ Ողջ մնացած Հռոմուլոսին և Հռեմոսին գետեզրին գտնում և կերակրում է [[Կապիտոլիական գայլ|էգ գայլը]]։ Մեծանալով, երկվորյակ եղբայրները Տիբերի ափին հիմնում են բնակատեղի։ Սակայն, քաղաքի գտնվելու վայրի և անվանակոչության շուրջ ծագած վիճաբանության արդյունքում [[Հռոմուլոս]]ը սպանում է եղբորը և նոր հիմնադրված բնակավայրը վերջինիս անունով կոչվում է [[Հռոմ]]։ Քաղաքի հիմնադրման մասին մեկ այլ լեգենդ, որը շարադրել է [[Դիոնիսիոս Հալիկառնասցի]]ն, պատմում է, որ [[Տրոյական պատերազմ]]ի հերոս [[Էնեաս]]ը ավերված քաղաքից հեռացածների մի խմբի հետ դուրս է գալիս ծովային ճանապարհորդության, որպեսզի գտնի «Նոր Տրոյան»։

Շարունակական նավարկումներից հետո ծովագնացները ապաստանում են [[Իտալիա]]յում՝ Տիբերի ափին։ Վայրէջքից շատ չանցած՝ տղամարդիկ կրկին ծով մեկնելու ցանկություն են հայտնում, սակայն կանայք հրաժարվում են շարունակել երթուղին։ Կանանցից մեկը, որի անումը Ռոմա (հայկական իրականության մեջ՝ «Հռոմ») էր, իր համախոհներին առաջարկում է հրկիզել [[Ապենինյան թերակղզի|Ապենինյան թերակղզու]] ափերի մոտ կայանված հելլենների նավերը՝ Իտալիայում մնալու համար։ Սկզբում տղամարդիկ զայրանում են Ռոմայի վրա, սակայն, որոշ ժամանակ անց հասկանալով, որ նոր տարածքը բնակության համար կատարյալ վայր է՝ սկսում են փառաբանել վերջինիս։ Արդյունքում՝ նոր առաջացած բնակավայրը հնարամիտ կնոջ պատվին անվանակոչվում է «Հռոմ»։ Հռոմեացի բանաստեղծ [[Վերգիլիոս]]ը իր դասական էպիկական ստեղծագործության՝ [[Էնեական|«Էնեական»-ի]] շրջանակներում ևս անդրադառնում է [[Հռոմի ստեղծում|Հռոմ քաղաքի հիմնադրմանը]]։ Ըստ Վերգիլիոսի՝ [[Տրոյական պատերազմ]]ի հերոս Էնեասին վիճակված էր հունական աշխարհից դուրս հիմնել «Նոր Տրոյա»-ն։ Այս աշխատությունում ևս շարադրվում է [[Դիոնիսիոս Հալիկառնասցի|Դիոնիսոս Հալիկառնասցու]] բովանդակությունը, այն մասին, որ կանայք հրաժարվում են լքել Տիբերի ավազանը։ Իտալիա հասնելուց հետո, Էնեասը, որը ցանկանում էր ամուսնանալ Լատինոսի դուստր Լավինիայի հետ, ստիպված է լինում կռվի բռնկվել մեկ այլ երիտասարդի՝ Տուրնոսի հետ։

== Պատմություն ==
Պայմանականորեն, Հին Հռոմի պատմությունը բաժանված է երեք հիմնական պարբերափուլերի, որոնք ընդգրկում են քաղաքի հիմնադրումից մինչև Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումն ընկած ժամանակահատվածը։ Ստորև նշված են Հռոմի պատմության երեք հիմնական պարբերափուլերը․

*'''Թագավորական Հռոմ'''՝ ընդգրկում է [[Հռոմուլոս և Հռեմոս|Հռոմուլոս և Հռեմոս եղբայրների]] կողմից քաղաքի հիմնադրումից մինչև [[Հռոմի թագավորության պատմություն|թագավորության]] վերջին գահակալ, ծագումով [[Էտրուսկներ|էտրուսկ]] [[Լուկիոս Տարքվինիոս Գոռոզ]]ի իշխանության տապալումը։ Սա [[Իտալիայի պատմություն|Հռոմի պատմության]] հնագույն շրջանն է, որտեղ երկիրը հանդես էր գալիս որպես ընտրողական միապետություն` [[Հռոմի կայսրերի ցանկ|հռոմեական գահակալի (կայսրերի)]] գլխավորությամբ։ Այս շրջանի պատմությունը հարուստ է առասպելալեգենդային տարրերով։
*'''Հանրապետական Հռոմ'''՝ ընդգրկում է դասական հռոմեական քաղաքակրթության պարբերափուլը՝ թագավորության անկումից մինչև Օկտավիանոսի «Օգոստոս» հռչակվելն ընկած ժամանակահատվածը։ Այս փուլում Հռոմը վերածվում է աշխարհակալ գերտերության, որի ազդեցությունը տարածվում է [[Միջերկրական ծով|Միջերկրականի]] ողջ ավազանի և հարակից տարածքների վրա։
*'''Կայսերական Հռոմ՝''' ընդգրկում է Ակտիումի ճակատամարտից հետո Մարկոս Անտոնիոսի և Կլեոպատրայի պարտությունից (որի արդյունքում էլ ձևավորվեց Գայոս Օկտավիանոս Օգոստոսի միանձնյա իշխանությունը) մինչև գոթերի առաջնորդ Օդոակրի կողմից Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանումն ընկած հատվածափուլը։ Հռոմեական կայսրությունը որոշ ժամանակահատված դառնում է ընդհուպ մինչև աշխարհի գլխավոր քաղաքական ուժը։
<timeline>
ImageSize = width:800 height:85
PlotArea = width:720 height:55 left:65 bottom:20
AlignBars = justify
Colors =
    id:time value:rgb(0.7,0.7,1) #
    id:period value:rgb(1,0.7,0.5) #
    id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) #
    id:era value:rgb(1,0.85,0.5) #
    id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) #
    id:filler value:gray(0.8) # background bar
    id:black value:black

Period     = from:-753 till:1455
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:-753
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:-753

PlotData =
  align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) width:11 shift:(0,-5)
  bar:Roman color:era
  from:-753 till:-508 text:[[Հռոմի թագավորության պատմություն|Թագավորություն]]
  from:-508 till:-27 text:[[Հռոմեական հանրապետություն|Հանրապետություն]]
  from:-27 till:1453 text:[[Հռոմեական կայսրություն|Կայսրություն]]
  bar:States color:era
  from:285 till:476 text:[[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|Արևմտյան կայսրություն]]
  bar:&emsp; color:era
  from:285 till:1453 text:[[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիա]]
</timeline>

== Վաղ շրջանի հանրապետություն ==
{{հիմնական|Հռոմեական հանրապետություն}}
[[Պատկեր:Italie_-800.png|alt=|մինի|[[Ապենինյան թերակղզի|Ապենինյան թերակղզու]] պատմական բնակչությունը։<br />{{Columns|col1={{լեգենդ|#3200f7|[[լիգուրներ]]}}
{{լեգենդ|#808000|[[վենետներ]]}}
{{լեգենդ|#FF80FF|[[էտրուսկներ]]}}
{{լեգենդ|#80FFFF|պիտեններ}}
{{լեգենդ|#80FF80|[[ումբրիներ]]}}|col2={{լեգենդ|#C0B000|լատիններ}}
{{լեգենդ|#008000|օսկեր}}
{{լեգենդ|#FF8040|մեսսապներ}}
{{լեգենդ|#FFFF80|հին հույներ}}
{{լեգենդ|#C0C0C0|սիկուլներ}}}}<br />]]
Ըստ ավանդույթի և տարածված վարկածի (հիմնված է [[Տիտոս Լիվիոս]]ի «Հռոմի պատմություն» աշխատության վրա)՝ [[Հռոմեական հանրապետություն|հանրապետական Հռոմը]] հիմնադրվել է [[Մ.թ.ա. 509|մ․թ․ա․ մոտ 509 թվականին]]՝ [[Լուկիոս Տարքվինիոս Գոռոզ]]ի մահվանից հետո։ Վերջին արքայի գահազրկումից հետո Հռոմում անկում է ապրում [[Հռոմի թագավորության պատմություն|թագավորությունը]] և հաստատվում է երկու կոնսուլների համասարազոր իշխանությունը։ Կոնսուլներն ընտրվում էին [[Կոմիտիաներ|ցենտուրիական կոմիտիաներում]]՝ [[պատրիկներ]]ի դասից, և իրենց լիազորությունները ստանձնում էին մեկ տարով։ Յուրաքանչյուր կոնսուլ իրավունք ուներ ստուգել իր կոլեգայի գործունեությունը և կիրառել [[վետո]] (արգելանք)։ Կոնսուլները ձևավորում էին Հին Հռոմի գործադիր իշխանությունը, որն իրենից ենթադրում էր քաղաքական ու զինվորական բարձրագույն լիազորություններ։ Հռոմեական հանրապետության կառավարմանը մասնակցող մյուս կարևորագույն պաշտոններն էին (առավել հայտնի էին որպես [[Մագիստրատուրա (Հին Հռոմ)|մագիստրատուրաներ]]) [[Ժողովրդական տրիբուն|տրիբունը]], քվեստորը, էդիլը, [[պրետոր]]ը և [[ցենզոր]]ը։ Ի սկզբանե, մագիստրատուրայի պաշտոնը կարող էին զբաղեցնել միայն պատրիկները, իսկ մ․թ․ ա․ 351-ից՝ նաև [[պլեյբեյներ]]ը։ Պետական մարմիններից հայտնի է ցենտուրիոնական ժողովը, որտեղ քննարկվում էր պատերազմի և խաղաղության հարցերը։

Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում Հռոմը ենթարկվում է դրակից [[Գալեր|գալլական ցեղերի]] հարձակմանը։ Վերջիններիս իշխանությունը [[Ապենինյան թերակղզի|Ապենինյան (Իտալական) թերակղզում]] ձգվում էր մինչև [[Պադանի հարթավայր]] և Էտրուրիա։ [[Մ.թ.ա. 390|Մ․թ․ա․ 390 թվականի]] [[Հուլիսի 16|հուլիսի 16-ին]] գալլական բանակը՝ ցեղապետ Բրեննուսի գլխավորությամբ, Ալլիա գետի հովտում բախվում է հռոմեական ուժերին։ Ճակատամարտն ավարտվում է գալլերի հաղթանակով, որն էլ ստիպում է վերջիններիս զարգացնել ռազմավարական հաջողությունները և ներթափանցել մայրաքաղաք։ Նվաճողներն ավերում և թալանում են քաղաքը, անառիկ է մնում միայն [[Կապիտոլիում (բլուր)|Կապիտոլիումի բլուրը]]։ Պաշարումը տևում է յոթ ամիս, որից հետո կնքվում է գալլա-հռոմեական հաշտության պայմանագիր՝ 1000 ֆունտ (շուրջ 450 կգ) ոսկու դիմաց։ Չհաշտվելով պարտվողական դիրքերի հետ՝ հռոմեացիները նոր արշավանք են սկսում գալլերի դեմ և կարճ ժամանակամիջոցում դառնում նախաձեռնության տերը։ Շուտով հռոմեական բանակը ետ է վերադարձնում գալլերի կողմից զավթված իտալական հողերը և ջլատում թշնամու հիմնական ուժերը։ Գեներալ Մարկոս Ֆուրիոս Կամիլոսը այս հաղթանակը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ․ ''«ոչ թե ոսկով, ա՛յլ երկաթով․․․ հենց այսպես էլ Հռոմը գնում է իր ազատությունը»''։

Այսպիսով, ժամանակի ընթացքում հռոմեացիները գերիշխող դիրք են գրավում Ապենինյան թերակղզու մյուս ժողովուրդների նկատմամբ (այդ թվում և էտրուսկների)։ Մ․թ․ա․ 281 թվականին պատերազմի կիզանուտում է հայտնվում [[Տարանտո]]յի հունական գաղութը, որը լատինական զավթողական քաղաքականության դեմ պայքարի համար օգնություն է խնդրում հելլեն [[Պյուռոս|Պյուռոս զորավարից]]։ Սկզբում Պյուռոսի վարձկան բանակը մի քանի վճռական հաղթանակ է տանում հռոմեացիների նկատմամբ, սակայն պատերազմի ելքը լինում է հօգուտ հանրապետության։ Այսպիսով, հռոմեացիներն ապահովում են իրենց նվաճումները՝ դառնալով Իտալիայի գերիշխանը։

=== Պունիկյան պատերազմներ ===
{{հիմնական|Պունիկյան պատերազմներ}}{{Հատված|Վերնագիր=Հաննիբալի արձագանքը Սենատի՝ վերադարձի պահանջին|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն=«Արդեն առանց խորամանկությունների, արդեն բացահայտորեն ինձ հետ են կանչում նրանք, ովքեր վաղուց արդեն ջանում էին ինձ հեռացնել այստեղից՝ մերժելով փող ու զոինվոր ուղարկել։ Հաննիբալին հաղթեց ոչ թե հռոմեական ժողովուրդը, որ այնքան անգամ ջարդվել է իմ կողմից ու փախուստի դիմել, այլ կարթագենական սենատն իր չար նախանձով։ Սկիպիոնն այնքան չի փառաբանի իրեն և ուրախանա իմ անփառունակ հեռանալով, որքան Հաննոնը, որը չկարողացավ ոչինչ անել ինձ հետ, բացի Կարթագենը կործանելուց, միայն թե նրա ավերակների տակ թաղի իմ տունը»|Նկարագրություն=|Հավասարեցում=left|Լայնություն=200px|Բարձրություն=|Տառատեսակի չափ=13px|Ֆոն=#eeeeee|Առանց ընդհատումների=}}
[[Պատկեր:Scipio Africanus Major sculp.jpg|մինի|238x238փքս|<div class="center">[[Սկիպիոն Աֆրիկացի Ավագ]]՝ [[Հռոմեական բանակ|հռոմեական զորքերի]] գլխավոր հրամանատարը [[Երկրորդ Պունիկյան պատերազմ]]ում, այդ թվում՝ [[Կաննեի ճակատամարտ]]ում։</div>]]
[[Մ.թ.ա. 3-րդ դար|Մ․թ․ա․ 3-րդ դարում]] ի հայտ է գալիս [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմեական հանրապետության]] նոր հակառակորդը՝ [[Կարթագեն]]ը, որն ի տարբերություն նախորդների՝ ուներ հզոր ռազմաքաղաքական ներուժ։ Կարթագենը հարուստ և ծաղկուն փյունիկյան քաղաք էր, որը հավակնում էր գերիշխել [[Միջերկրական ծով|Միջերկրականում]]։ Շուտով երկու երկրների նույնական շահերն ու հետաքրքրությունները դառնում են [[Պունիկյան պատերազմներ]]ի սանձազերծման պատճառ։ [[Պունիկյան առաջին պատերազմ|Առաջին Պունիկյան պատերազմը]] սկսվում է մ․թ․ա․ 264-ին։ Հակամարտության շարժառիթը [[Մեսինա]]յի ճգնաժամն էր, որն առաջացել էր վերջինիս գահակալի և [[Հիերոն II|Հիերոն II-ի]] հակամարտության արդյունքում։ Մեսինան օգնություն է խնդրում Կարթագենից, իսկ Հռոմը սկսում է պայքարել հարուստ և բարեբեր [[Սիցիլիա|Սիկիլիայի]] համար։ Նմանօրինակ աշխարհաքաղաքական պայմաններում էլ սկսվում է կարթագենա-հռոմեական պատերազմը։ Չնայած նրան, որը հռոմեացիները ցամաքային մարտերի հաջող փորձ ունեին՝ կարթագենացիներին ծնկի բերելու համար ստիպված էին հմտորեն հանդես գալ ռազմածովային մարտերով (Կարթագենը տիրապետում էր Միջերկրածովյան ամենահզոր նավատորմերից մեկին)։

Կարթագենն ուներ հզոր նավատորմ և ուժերի նման հարաբերակցությունը շարունակաբար երկարաձգում է պատերազմի ելքը։ Ի վերջո, 20 տարի անց Հռոմը հաղթում է Կարթագենին և ստիպում կնքել խաղաղության պայմանագիր։ Հենց այս պայմանագրի պահանջներն էլ Կարթագենին ստիպում են վերստին անցնել ռազմական գործողությունների և սկսվում է Պունիկյան երկրորդ պատերազմը։ Պունիկյան երկրորդ պատերազմը սանձազերծվում է մ․թ․ա․ 218 թվականին՝ մի կողմից կարթագենացի զորավար [[Հաննիբալ Բարկա]]յի, մյուս կողմից [[Պուբլիոս Կորնելիոս Սկիպիոն Աֆրիկացի Ավագ|Սկիպիոն Աֆրիկացու]] և դաշնակիցների (Մարկոս Մարցելիոս, Կվինտոս Կունկտատոր) միջև։ Հընթացս, արևմուտքում հռոմեական բանակը պատերազմում էր նաև [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] դեմ։ Պունիկյան երկրորդ պատերազմի բռնկման պատճառը [[Կարթագենական տիրապետությունն Իսպանիայում|կարթագենական զորքերի ներխուժումն էր Հիսպանիա]], որի նկատմամբ իր հետաքրքրություններն ուներ հանրապետական Հռոմը։ Հաննիբալի բանակը պատերազմի սկզբում հասնում է շեշտակի հաջողությունների՝ կտրուկ առաջխաղալով դեպի Իտալիայի խորքերը։ Միևնույն ժամանակ, սակայն, հռոմեացի զորավար Սկիպիոն Աֆրիկացին ջախջախում է Հիսպանիայում կենտրոնացած կարթագենյան ուժերը և վճռական մարտերում ետ մղում Հռոմ սլացող Հանիբալին։ Բարկան ետ է կանչվում [[Աֆրիկա]] և [[Զամայի ճակատամարտ|մ․թ․ա․ 202 թվականի Զամայի ճակատամարտում]] վերջնականապես պարտություն կրում։ Մ․թ․ա․ 201 թվականին կնքվում է հաշտություն, որով Կարթագենը հրաժարվում է իր իսպանական տիրույթներից, զրկվում Աֆրիկայում [[պատերազմ]] վարելու և նավատորմ պահելու իրավունքներիից, ինչպես նաև վճարում չափազանց մեծ ռազմատուգանք։ Կարթագենի կապիտուլյացիայից հետո Հաննիբալը զորակցում է [[Բյութանիա]]յի արքա Պրուսիոս I-ին՝ Հռոմի դաշնակից [[Եվմենոս II]]-ի դեմ մարտերում, որի ընթացքում էլ գերությունից խուսափելու համար ինքնասպան է լինում։ Առաջիկա կես դարում աֆրիկյան սպառնալիքը Հռոմեական հանրապետություն համար փաստացիորեն վերանում է։ Այդ ընթացքում հռոմեացիները կարողանում են ամրապնդել իրենց դիրքերը [[Հին Հունաստան|Հունաստանում]] և ճնշել [[Հռոմեական Իսպանիա|Հիսպանիայում]] մոլեգնող ապստամբությունները։
{| class="graytable"
|+Հուլիոս Կեսարի մղած Գալլիական պատերազմները
| width="25%" |[[Պատկեր:Schlacht bei Zama Gemälde H P Motte.jpg|alt=|border|կենտրոն|297x297փքս]]<div class="center">''«Տեսարան Զամայի ճակատամարտից»''։ Կտավի հեղինակ՝ ֆրանսիացի նկարիչ Անրի-Պոլ Մոտ։</div>
|
| width="65%" align="center" |<big>Զամայի ճակատամարտը (տեղի է ունեցել մ․թ․ա․ 202 թվականին Թունիսի տարածքում) հանդիսանում է Հաննիբալի առաջին ռազմական առճակատումը, որն ավարտվել է կարթագենական ուժերի պարտությամբ։ Մարտի սկզբում աֆրիկացիներն ընդհուպ մինչև թվային գերազանցություն ունեին հռոմեական լեգեոներների նկատմամբ։ Հաննիբալի բանակի գլխավոր հարվածային ուժը առաջնագծում կենտրոնացած թվով 80 մարտական փղերն էին, որոնք, ըստ զորավարի պլանի, պետք է ոտնակոխ անեին հռոմեացիների փաղանգը։ Սակայն դեպքերի սխալ ընթացքի պատճառով ամեն ինչ զարգանում է հօգուտ հռոմեացիների։ Սկիպիոն Աֆրիկացու գլխավորած բանակին հաջողվում է մարտական փղերն ուղղել կարթագենացիների դեմ, այնուհետև՝ Սիցիլիայից ժամանած ռազմական համալրման շնորհիվ փայլուն հաղթանակ տանել Հաննիբալի ուժերի նկատմամբ։</big> 
|
|}
Մ․թ․ա․ 151 թվականին [[Նումիդիա|Նումիդիայի թագավորության]] բանակն ասպատակում է Կարթագենի սահմանները, իսկ տեղի ավագանին զավթիչներին դիմակայելու նպատակով դիմում է [[Սենատ|Հռոմի սենատին]]։ Հռոմեական բանագնացների պատվիրակությունը՝ հռետոր [[Մարկոս Պորկիոս Ավագ]]ի գլխավորությամբ, մեկնում է Կարթագեն։ Պորկիոս Ավագը Կարթագենը դիտարկում էր որպես Հռոմի գլխավոր առևտրական մրցակից և տագնապում էր, որ այդօրինակ պայմաններում աֆրիկյան երկիրը կարող էր վերստին խարխլել հանրապետության դիրքերը ռեգիոնում, ուստի, վերջինս հրապարակայնորեն արտաբերում է հետևյալը․ «''Ceterum censeo Carthaginem esse delendam''» ( «․․․Ես կարծում եմ, որ Կարթագենը պետք է կործանվի»)։ Ավելին, մ․թ․ա․ 149 թվականին Հռոմը պատերազմ է հայտարարում Կարթագենին և սկսում [[Պունիկյան պատերազմներ|Պունիկյան երրորդ պատերազմը]]։ Առաջին գրոհի ժամանակ ողջ Կարթագենի բնակչությունը միասնաբար կարողանում է կասեցնել ինտերվիստների առաջխաղացումը, սակայն, երկրորդ անգամ դա անել կարթագենացիներին չի հաջողվում։ [[Կոռնելիոս Սկիպիոն Էմիլիանոս Աֆրիկացի կրտսեր|Սկիպիոն Էմիլիանոսի]] բանակը հողին է հավասարեցնում քաղաքն ու նրա դարպասները, ստրկացնում և սրի մատնում տեղի բնակչությանը։ Կարթագենի օկուպացիայից հետո հռոմեացիները նվաճյալ տարածքի մի մասը տալիս են Նումիդիային և մնացյալ հատվածում ստեղծում իրենց Աֆրիկա պրովինցիան։ Շարունակական պատերազմների արդյունքում Հռոմեական հանրապետությունը ազդեցիկ դիրք է ձեռք բերում տարածաշրջանում։

== Հանրապետության մայրամուտ ==
[[Պատկեր:Republica Romana.svg|մինի|300x300px|Հռոմեական հանրապետության տարածքը մ․թ․ա․ 1-ին դարի կեսերի աշխարհաքաղաքական պայմաններում։{{legend|#930000|[[Հռոմեական հանրապետություն]]}}{{legend|#b7b2ad|հարակից և մերձակա տարածքներ}}]]
[[Մ.թ.ա. 2–րդ դար|Մ․թ․ա․ 2-րդ դարի]] վերջերին [[Հռոմեական հանրապետություն]]ն իր առաջ խնդիր էր դրել ընդլայնելու իր ազդեցության շրջանակը և անձնապես հավակնություններ ուներ [[Հին Հունաստան|Հունաստանի]] նկատմամբ։ Միևնույն ժամանակ, [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնական տերության]] երբեմնի հզորությունը վերականգնելու նպատակամղմամբ էր գործում նաև արքա Փիլիպոս V-ը, որը ռազմական ճանապարհով ցանկանում էր գերագահություն ձեռք բերել [[Պոլիս|Հունաստանի պոլիսների]] նկատմամբ։ Մ․թ․ա․ 200 թվականին պաշտոնական Հռոմը ուլտիմատում է ներկայացնում Մակեդոնիային․ նույն տարում հռոմեական կայազորները ափ են դուրս գալիս [[Պելոպոնես|մայրցամաքային Հունաստանում]]։ Մ․թ․ա․ 197 թվականին հռոմեական և մակեդոնական զորքերի միջև տեղի է ունենում Կինոսկեֆալեի վճռական ճակատամարտը, որտեղ Փիլիպոս V-ը ջախջախիչ պարտություն է կրում։ Այս իրողությամբ ավարտվում է Մակեդոնական երկրորդ պատերազմը, որին հաջորդում է կողմերի միջև հաշտության պայմանագրի կնքումը։ Պայմանագրով Մակեդոնիան հիմնովի կազմալուծվում էր՝ դառնալով շարքային պետական միավոր, իսկ Հռոմն իր ազդեցությունը շեշտակի կերպով մեծացնում էր [[Պելոպոնես]]ում։

Հռոմի նվաճողական քաղաքականությունն արգելակող գործոններից էր նաև ժամանակին հելլենիստական գերտերություն համարվող [[Սելևկյան տերություն|Սելևկյան պետության]] վերազարթոնքը։ [[Մ.թ.ա. 223|Մ․թ․ա․ 223 թվականին]] այդ երկրի գահն անցնում է [[Անտիոքոս III Մեծ|Անտիոքոս III-ին]], որի նվաճողական արշավանքների արդյունքում վերականգնվում է տերության երբեմնի փառքը։ Հռոմի և Սելևկյան կայսրության միջև հարաբերությունները սրվում են այն ժամանակ, երբ Անտիոքոս Մեծը [[Անտիոք|թագավորանիստ Անտիոքում]] քաղաքական ապաստան է տրամադրում հռոմեացիների երդվյալ թշնամի [[Հաննիբալ Բարկա]]յին։ Այս դեպքից շատ չանցած Սելևկյան տերության հովանավորչությամբ հունական մի շարք պոլիսներ սկսում են հանդես գալ հակահռոմեական որկոչներով։ Արդյունքում՝ հանրապետության դաշնակիցներ [[Պերգամոն]]ն ու [[Հռոդոս]]ը պատերազմ են հայտարարում [[Սելևկյան տերություն|Անտիոքոս Մեծի տերությանը]]․ հռոմեական կայազորները դաշնակից պոլիսներին զինակցելու մտայնությամբ ներխուժում են [[Պելոպոնես|Պելոպոնեսյան թերակղզի]]։ Հռոմեա-սելևկյան պատերազմի ելքը վիճակվում է [[Մ.թ.ա. 190|մ․թ․ա․ 190 թվականին]], երբ [[Մագնեսիայի ճակատամարտ]]ում ([[Լիդիա]]յի տարածքում) Անտիոքոսի բանակը ջլատվում է հակառակորդի կողմից։ Հաջորդիվ հռոմեական բանակը հաջող մարտեր է մղում նաև մայրցամաքային Հունաստանում՝ հիմնովին կործանելով Մակեդոնիան։

=== Հանրապետական կարգի ճգնաժամ ===
{{հիմնական|Գայոս Մարիոս|Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա}}
[[Պատկեր:Mithridates VI Louvre white background.jpg|ձախից|մինի|249x249px|<div class="center">[[Պոնտոսի թագավորություն|Պոնտոսի]] [[արքայից արքա]] [[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվպատոր]]՝ Հռոմի երդվյալ թշնամին։</div>]]
[[Մ.թ.ա. 1-ին դար|Մ․թ․ա․ 1-ին դարի]] սկզբներին Հռոմում ի հայտ է գալիս [[պետական կարգ]]ի [[ճգնաժամ]], որը պայմանավորված էր շարունակական նվաճումներով։ Դրան նպաստում էր նաև բնակչության ընդվզումներն ու խռովությունները, որոնք խարխլում էին հանրապետության ներքին կայունությունը։ Այս շրջանում [[քաղաքացիական պատերազմ]]ներ են ընթանում [[Պոպուլյարներ|ժողովրդավարակական ուժերի (պոպուլյարների)]] և [[Օպտիմատներ|օպտիմատների (պահպանողական ավագանի)]] միջև։ Ներքաղաքական ճգնաժամի գլխավորագույն պատճառը իրենց հավակնոտությամբ աչքի ընկնող երկու ազդեցիկ անձանց՝ [[Գայոս Մարիոս]]ի և [[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա]]յի ներանձնային հակամարտությունն էր՝ «իշխանության անհագ ծարավը»։ Գայոս Մարիոսը դեռևս մ․թ․ա․ 115 թվականին ընտրվել էր [[Հռոմեական Իսպանիա|հռոմեական Իսպանիա պրովինցիայի]] պրետոր և մեծ հայտնիություն ձեռք բերելով՝ մ․թ․ա․ 107 թվականին հաջողել դառնալ կոնսուլ։ Շուտով հենց նա էլ ղեկավարում է հռոմեացիների պատերազմն ընդդեմ [[Նումիդիա|Նումիդիայի թագավորության]]։ Հռոմեա-նումիդիական առճակատումները հայտնի են դառնում [[Յուգուրթական պատերազմ]] անվանումով, որոնք ընթանում են փոփոխական հաջողություններով։ Ի վերջո, Գայոս Մարիոսի դավադրության արդյունքում հռոմեացիները առավելության են հասնում թշնամու նկատմամբ և գերեվարում հակառակորդի արքա [[Յուգուրթա]]յին։ 
[[Պատկեր:Sulla Glyptothek Munich 309 white bkg.jpg|աջից|մինի|247x247px|<div class="center">[[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա]]՝ հռոմեացի պետական գործիչ, զորավար, դիկտատոր։</div>]]
Հռոմում հաղթական շքահանդեսին շղթայված տարվելուց հետո վերջինս մահապատժի է ենթարկվում․ այս հաղթանակն էլ ավելի է բարձրացնում Մարիոսի հեղինակությունը Հռոմում։ Գիտակցելով բանակի որակական հետընթացը՝ Գայոս Մարիոսն իրականացնում է ռազմական բարեփոխումներ․ հռոմեական բանակը քաղաքացիական աշխարհազորից վերածվում է պրոֆեսիոնալ (մասնագիտացված) բանակի, որի համար առանցքային դեր ունեին վարձկանները։ Մ․թ․ա․ 90-88 թվականներին տեղի է ունենում վարչակարգի դեմ [[Դաշնակցային պատերազմ|իտալիկների ամենավճռական ապստամբությունը (Դաշնակցային պատերազմ)]]։ Իշխանական օղակը մի քանի պարտություններից հետո, [[Մ.թ.ա. 90|մ․թ․ա․ 90 թվականին]] ստիպված է լինում օրենք հրատարակել՝ ճանաչելով հավատարիմ դաշնակիցների իրավունքը (վերջիններս Հռոմում ստանում են [[Քաղաքացիության ընտրություն|քաղաքացիություն ունենալու անօտարելի իրավունք]])։ Հընթացս, [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմեական հանրապետության]] արևելքում հզորանում են [[Պոնտոսի թագավորություն|Պոնտոսը]] և [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ը։ Մ․թ․ա․ 93 թվականին Պոնտոսի արքա [[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվպատորը]] և [[Հայոց արքայատոհմերի և արքաների ցանկ|Մեծ Հայքի թագավոր]] [[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Բ Մեծը]] կնքում են [[Հայ-պոնտական դաշինք|հայ-պոնտական դաշնագիրը]], որը ակնհայտորեն հակոտնյա էր հանրապետական Հռոմի արևելյան քաղաքականությանն ու աշխարհաքաղաքական շահերին։ Այսպիսով, [[Կապադովկիա]]ն նվաճած հայ-պոնտական զորքերի դեմ պատերազմելու իրավասությունը՝ ժողովրդական ժողովի որոշմամբ հանձնվում է Գայոս Մարիոսին։ Այդ որոշումից դժգոհ Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլան մ․թ․ա․ 88 թվականին իր զորքերով պաշարում է Հռոմը և իրեն հռչակում կոնսուլ։ Վերջինս իր իշխանավարումը սկսում է սեփական քաղաքական հակառակորդների նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելով, ապա նաև օրինագծեր սահմանում հօգուտ օպտիմատների։ Մ․թ․ա․ 86 թվականին Սուլլայի գլխավորած հռոմեական լեգեոնները ժամանում են Արևելք և մեկ տարի հետո՝ [[Միհրդատյան պատերազմներ|Հունաստան ներթափանցած Միհրդատ Եվպատորի պարտությունից]] հետո, կնքվում է [[Դարդանոսի պայմանագիր|Դարդանոսյան պայմանագիրը]]․ վերականգնվում է տարածաշրջանի նախկին ստատուս քվոն։ Օգտվելով Սուլլայի բացակայության իրողությունից՝ պոպուլյարները վերստին տապալում են վերջինիս իշխանությունը, իսկ ընդունած օրենքները՝ չեղարկում։ Մ․թ․ա․ 82 թվականին [[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա|Կոռնելիուս Սուլլան]] վերադառնում է Պոնտոսի և Հայաստանի դեմ մղվող արշավանքներից և վերստին ձեռնամուխ լինում Հռոմի պաշարմանը։ Իշխանության վերականգնումից հետո (այս անգամ նա հռչակվում է հավերժ դիկտատոր), Սուլլան գործարկում է [[պրոսկրիպցիաներ]]ի ինստիտուտը (ծերակույտի օլիգարխիայի շահերից բխող և պոպուլյարների դեմ ուղղված օրինագծեր), որը քաղաքական պայքարի և ցմահ կոնսուլի դաժանության վառ արտահայտությունն էր։ [[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա]]ն կառավարում է ցկյանս՝ մինչև մ․թ․ա․ 78 թվականը։ Մահվան նախօրյակին՝ մեկ տարի առաջ, ցմահ կոնսուլը վայր է դնում լիազորությունները՝ քաղաքացիական կյանքում պահպանելով իր լայն ազդեցությունը։ Սուլլայի դիկտատուրան Հռոմում [[Հանրապետություն|հանրապետական կարգերի]] խոր ճգնաժամի գործնական արտահայտություն էր, որն էլ իր հերթին ոչ հեռավոր ապագայում օբյեկտիվորեն նպաստում է պետական կառավարման նոր ձևերի և հայեցակարգերի մշակմանը։

=== Առաջին եռապետություն և Կեսարի դիկտատուրա ===
{{Հիմնական|Եռապետություն{{!}}Հռոմի առաջին եռապետություն}}{{Տես նաև|Հուլիոս Կեսար|Մարկոս Կրասսոս|Գնեոս Պոմպեոս}}
[[Պատկեր:The First Triumvirate of the Roman Republic 1200X800.jpg|մինի|278x278փքս|<div class="center">[[Եռապետություն|Հռոմեական առաջին եռապետության]] (կազմավորված՝ [[Մ.թ.ա. 60|մ․թ․ա․ 60 թվական]]) անդամները՝ [[Գնեոս Պոմպեոս]]ը, [[Մարկոս Կրասսոս|Մարկոս Կրասոսը]] և [[Հուլիոս Կեսար]]ը։</div>]]Մ․թ․ա․ 1-ին դարի կեսերին քաղաքական անկայունությունը և ներքին պառակտվածությունը շարունակում էին մնալ [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմեական պետականության]] առանցքային խնդիրները։ Աննախադեպ ծավալների էին հասել [[պոպուլյարներ]]ի (վայելում էին ժողովրդի աջակցությունը) և [[Օպտիմատներ|պահպանողական ավագանու]] (ցանկանում էին վերականգնել օլիգարխիան) հակասությունները։ Հռոմը վերածվել էր անվերջ թվացող [[Սոցիալական հոգեբանություն|սոցիալական խնդիրներով]] հղի մետրոպոլիսի, որտեղ [[արիստոկրատիա]]ն չարաշահումների արդյունքում ձեռք էր բերել զգալի ունեցվածք, իսկ պլորետարիատը՝ մեծապես կազմված լինելով [[Գյուղացիություն|գյուղացիական դասից]], տառապում էր չքավորությունից։ Մ․թ․ա․ 63-ին իշխանությունը զավթելու մտադրությամբ ապստամբություն է բարձրացնում [[Լուկիոս Սերգիոս Կատիլինա]]ն, սակայն ձախողվում է և սպանվում։ Հայտնի մտածող [[Ցիցերոն]]ն իր ճառերում դատապարտում է Կատիլինայի ազգադավ գործողությունները։

Մ․թ․ա․ 60 թվականին [[Գնեոս Պոմպեոս]]ը, [[Մարկոս Կրասսոս|Մարկոս Կրասոսը]] և [[Հուլիոս Կեսար]]ը գալիս են իշխանությունը կիսելու վերաբերյալ համաձայնության։ Արդյունքում՝ [[Հռոմեական հանրապետություն]]ում ստեղծվում է [[Եռապետություն|առաջին եռապետությունը]], որը, ինքնին, բավարարում էր Հռոմի երեք ամենաազդեցիկ անձանց հետաքրքրությունները․ ամենահարուստ մարդը հանդիսացող Կրասոսը փաստացիորեն դառնում էր ավելի հարուստ՝ ձեռք բերելով ռազմական բարձր ձիրք, Պոմպեոսն ավելի մեծ ազդեցություն էր ձեռք բերում սենատում, իսկ Կեսարը ստանում էր [[Գալլիական պատերազմներ|Գալլիայի զինվորական հրամանատարության]] իրավունքը։ Մ․թ․ա․ 55 թվականին եռապետության անդամներն ընտրվում են կոնսուլներ․ Կեսարը ժառանգում է [[Գալլիա]]ն (ներկայիս [[Ֆրանսիա]]ն), Պոմպեոսը՝ [[Հռոմեական Իսպանիա|Իսպանիան]], իսկ Կրասոսը՝ [[Ասորիք|Սիրիան]]։ Սակայն ի սկզբանե դաշինքի գործունեությունը մատնված էր անհաջողության։ Նախ, մ․թ․ա․ 54 թվականին Պոմպեոսի որդուն ծննդաբերելիս մահանում է Կեսարի դուստրը, այնուհետև [[Խառանի ճակատամարտ]]ում (Կրասոսի արևելյան արշավանքի շրջանակներում՝ ընդդեմ [[Պարթևստան]]ի), սպանվում է տրիումվիր Մարկոս Կրասոսը։ Կրասոսի կոկորդի մեջ պարթևները հալեցված ոսկի են լցնում, իսկ սպանված զորավարի գլուխը բերվում է [[Մեծ Հայք]]ի [[Արտաշատ (մայրաքաղաք)|մայրաքաղաք Արտաշատ]]՝ նետվելով [[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ Աստվածային]] և [[Որոդես II|Որոդես Պարթև]] արքաների առջև։ Քաղաքական իրադրության կայունացման շուրջ սենատի պատկերացումների հիմքում ընկած էր մեկ անձի դիկտատուրայի հաստատման գաղափարը, իսկ այդ ընտրյալը, մեծամասնության որոշմամբ, Գնեոս Պոմպեոսն էր։ 
{| class="graytable"
|+Հուլիոս Կեսարի մղած Գալլիական պատերազմները
| width="25%" |[[Պատկեր:Siege-alesia-vercingetorix-jules-cesar.jpg|alt=|կենտրոն|297x297փքս|border]]<div class="center">''«Վերցինգետորիքսը վայր է դնում իր զենքերը Հուլիոս Կեսարի ոտքերի առաջ»''։ Կտավի հեղինակ՝ Լիոնել Ռոյեր։</div>
|
| width="65%" align="center" |<big>Հռոմում ծագած քաղաքական թոհուբոհի ֆոնին դեռևս մ․թ․ա․ 58 թվականին Հռոմի եռապետ Հուլիոս Կեսարն իր լեգեոններով ներխուժել էր Գալլիա։ Այստեղ հռոմեական բանակի առաքելությունը տեղական ցեղերի բարձրացրած ապաստամբական ընդվզումների ճնշումն ու Գալլիայի հպատակեցումն էր։ Արվերների կելտական ցեղի առաջնորդ Վերցինգետորիքսին հաջողվել էր միավորել կենտրոնական Գալլիայի ցեղերին և ցեղախմբերին՝ ոտքի հանելով վերջիններիս ընդդեմ հռոմեական բռնատիրության։ Մշտապես բախվելով գալլերի մեծաքանակ ուժերի հետ, Հուլիոս Կեսարը հաճախ դիմում էր խորամանկությունների ու հնարքների, օգտագործում բարդ ինժեներական կառույցներ, իսկ պատերազմի ամենաթեժ պահին ՝ Ալեզիայի ճակատամարտի ժամանակ, հռոմեական լեգեոններին հաջողվում է միաժամանակ ջախջախել քաղաքը պաշտպանող գալլերի ու նրանց օգնության եկած ուժերին։ Պատերազմի արդյունքում՝ մ․թ․ա․ 50 թվականին, Հռոմեական հանրապետությանը կցվում է 500 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածք։</big>
|
|}
Մ․թ․ա․ 49 թվականին Գալլիական պատերազմում հաղթանակած Հուլիոս Կեսարի լեգեոններն անցնում են Ռուբիկոնը ըստ ավանդության՝ գետն անցնելուց առաջ Կեսարն ասել է՝ «''Վիճակը նետված է''», որ մեջբերում է [[Մենանդրոս]]ի կատակերգությունից) և իր ազդեցությունը տարածում Ադրիատիկ ծովի ավազանում։ Դիկտատոր հռչակված Գնեոս Պոմպեոսը ստիպված է լինում իր կողմնակիցների հետ փախչել Հունաստան՝ փորձելով ստանալ արևելյան պրովինցիաների օժանդակությունը։ Կեսար-Պոմպեոս հակամարտության ընթացքում Իտալիայի բնակչությունը գլխավորապես աջակցում էր Հուլիոսին՝ նրան տեսնելով որպես Գայոս Մարիոսի գործի շարունակող։
[[Պատկեր:Mark Antony and Caesar's Body.jpg|alt=|մինի|269x269փքս|<div class="center">Մարկոս Անտոնիոսը Կեսարի դիակի մոտ։ Կտավի հեղինակ՝ Բելա Չիկոշ-Սեսիա։</div>]]
{{Քաղվածք|Մինչդեռ Պոմպեոսը իրեն թշնամի է հայտարարել բոլոր նրանց, ովքեր չեն կանգնի ի պաշտպանություն հանրապետության, Կեսարը հայտարարել է, թե ինքը կհամարի իր ընկերներ բոլոր նրանց, որոնք ձեռնպահ կմնան ու չեն անցնի ոչ մեկի կողմը։|[[Գայոս Տրանքվիլլոս Սվետոնիոս]], «Տասներկու Կեսարների կյանքը», գիրք «Աստվածային Հուլիոս»}}
Ֆարսալոսի ճակատամարտի ելքը փաստացիորեն դարակազմիկ նշանակություն է ունենում Հռոմի համար․ Կեսարի լեգեոնները ջախջախիչ հաղթանակ են տանում հանրապետական մեծաթիվ զորքերի նկատմամբ, իսկ ինքը՝ Պոմպեոսը, փախչում է [[Ալեքսանդրիա]]։ [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոսում]] իշխող Պտղոմեոս XIII-ը, որը [[Տիգրան Մեծ]]ի զորակցությամբ հաստատվել էր եգիպտական գահին, Կեսարի խնդրանքով կազմակերպում է Պոմպեոսի սպանությունը։

Հուլիոս Կեսարը կառավարում է մինչև մ․թ․ա․ 44 թվականը։ Վերջինս Մ.թ.ա. 58 թվականից հետո ավելի քան ութ տարի անցկացնում է ներկայիս [[Շվեյցարիա]]յի, [[Ֆրանսիա]]յի, [[Բելգիա]]յի, [[Գերմանիա]]յի ու [[Մեծ Բրիտանիա]]յի տարածքներում (մղելով [[Գալլիական պատերազմներ|Գալլիական պատերազմը]])` Հռոմեական տիրակալությանը միացնելով հսկայական տարածքներ՝ [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ից մինչև [[Հռենոս (գետ)|Հռենոս]]։ Կեսարն իր կենդանության օրոք արժանանում է մեծ փառքի՝ որպես տաղանդավոր զորավար։ Սակայն, Կեսարի միահեծան իշխանավարումից դժգոհ հանրապետական սենատը՝ [[Մարկոս Բրուտոս]]ի (Հուլիոսի ամենամտերիմ անձանցից մեկը) գլխավորությամբ, մ.թ.ա. 44 թվականի մարտի 15-ին կազմակերպում է վերջինիս սպանությունը։ Կեսարի մահվանից հետո հանրապետական կարգերը Հռոմում առժամանակ վերականգնվում են։

=== Երկրորդ եռապետություն և հանրապետության անկում ===
{{Հիմնական|Եռապետություն{{!}}Երկրորդ եռապետություն}}Կեսարի սպանությունը իրարանցում է առաջացնում հանրության շրջանում։ Վերջինիս մահվանից հետո Հռոմի դիկտատորի լիազորությունները ժամանակավորապես անցնում է [[Մարկոս Անտոնիոս]]ին։ Իշխանական ձգտումներ ունեին նաև Կեսարի որդեգիր [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Գայոս Օկտավիանոսը]] և մեծ պոնտիֆեքս [[Մարկոս Լեպիդոս]]ը։ Մ․թ․ա․ 43 թվականին սենատի դեմ պայքարելու և Հուլիոսի սպանության մեղավորներին պատասխանատվության ենթարկելու շարժառիթով ստեղծվում է [[Եռապետություն|հռոմեական երկրորդ եռապետությունը]], որը գոյատևում է ընդամենը հինգ տարի։ Ղեկավարման անձնելուն պես, եռապետները հաշվեհարդար են տեսնում իրենց նախկին քաղաքական հակառակորդների նկատմամբ․ այս գործընթացի արդյունքում մահապատժի դատավճիռ է կայացվում 130-300 սենատորների նկատմամբ, ապա բռնագրավվում նրանց ունեցվածքը՝ լիբերատորների հետ ունեցած կապերի և առնչակցությունների մեղադրանքով։ 
{| class="graytable"
|+

'''<big>Հռոմեական երկրորդ եռապետություն</big><br />'''
|-
| width="30%" |[[Պատկեր:Cesar Dictator Perpetuo denier Gallica coin.png|alt=|կենտրոն|236x236փքս]]
| width="35%" |[[Պատկեր:Mark Antony coin - Armenia de victa.png|alt=|կենտրոն|209x209փքս]]
| width="30%" |[[Պատկեր:Imageedit 1 4912799267.png|alt=|կենտրոն|228x228փքս]]
|-
| <big>'''Հուլիոս Կեսար'''</big> <big>'''(մ․թ․ա․ 100-մ․թ․ա․ 44)'''</big>

<big>[[Հուլիոս Կեսար]]՝ [[Հռոմեական հանրապետություն|հռոմեական պետական]], [[Քաղաքականություն|քաղաքական]] և [[Հռոմեական բանակ|ռազմական գործիչ]], [[գրող]], [[Պատմագրություն|պատմագիր]], ինչպես նաև Հռոմի նշանավոր [[Բռնապետություն|դիկտատոր]]։ Մ.թ.ա. 81-78 թվականներին ծառայել է [[Փոքր Ասիա]]յում, մ.թ.ա. 63 թվականին ընտրվել է մեծ պոնտիֆեքս (մեծ քուրմ), մ.թ.ա. 61 թվականին նշանակվել [[Հռոմեական Իսպանիա|Հեռավոր Իսպանիա պրովինցիայի]] կառավարիչ։ Նրան է պատկանում [[Գալլիական պատերազմներ|Գալլական պատերազմերի]] հաղթանակի պատիվը։</big>

| <big>'''Մարկոս Անտոնիոս'''</big> <big>'''(մ․թ․ա․ 82-մ․թ․ա․ 20)'''</big>

<big>[[Մարկոս Անտոնիոս]]ը [[Հռոմեական հանրապետություն|հանրապետական Հռոմի]] մեծագույն զորավարներից էր, ինչպես նաև [[Հուլիոս Կեսար]]ի ազգականը։ [[Պաղեստին]]ում և [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոսում]] պատերազմի ժամանակ առաջ է քաշվել որպես հեծելազորի պետ։ Մ.թ.ա. 49-45 թվականների [[Ալեքսանդրյան պատերազմ|քաղաքական պատերազմում]] պաշտպանել է Հուլիոս Կեսարին։ Արևելյան արշավանքների շրջանակներում առճակատվել է [[Պարթևստան]]ի, [[Ատրպատական]]ի և [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] (մասնավորապես՝ [[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ Աստվածային]] արքայի) հետ։</big>

| '''<big>Մարկոս Լեպիդոս</big>''' '''<big>(մ․թ․ա․ 82-մ․թ․ա․ 20)</big>'''

<big>Մարկոս Լեպիդոսը Հռոմի ազդեցիկ քաղաքական գործիչներից էր։ Մ.թ.ա. 49 թվականին, լինելով պրետոր, օժանդակել է [[Հուլիոս Կեսար]]ի՝ դիկտատոր հռչակելուն։ Կեսարի մահից հետո՝ մինչև կյանքի վերջը եղել է մեծ պոնտիֆեքս։ Մ.թ.ա. 36 թվականին, երբ Լեպիդոսը փորձել է իր կողմը գրավել [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Գայոս Հուլիոս Օկտավիանոսի]] լեգեոնները, վերջինս նրան զրկել է եռապետի լիազորություններից։ Փաստացիորեն, Լեպիդոսը երկրորդ եռապետության ամենակամազուրկ գործիչն էր։</big>

|}

Այնուամենայնիվ, [[Հուլիոս Կեսար]]ի սպանդի հեղինակները դեռևս իշխանության զավթման մասին մտայնություններ ունեին․ [[Գնեոս Պոմպեոս]]ի որդու գլխավորած լեգեոնները զբաղեցնում են [[Սարդինիա]]ն, [[Սիցիլիա]]ն և [[Կորսիկա]]ն՝ փորձելով արգելափակել [[Իտալիայի պատմություն|Իտալիայի]] նավահանգիստները։ Հընթացս, Գայոս Կասիոսը և [[Մարկոս Բրուտոս]]ը մեծաթիվ զորք են հավաքում և բանակում [[Պելոպոնես|Հունաստանում]]։ Մ․թ․ա․ 42 թվականի հոկտեմբերին [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայում]]՝ Ֆիլիպպիի դաշտում, մեծաթիվ կորուստների հաշվին հաղթանակում են եռապետները։ {{comment|Լիբերատորների|Այսպես էին կոչվում այն խմբավորման անդամները, ովքեր կազմակերպել, օժանդակել կամ առնչակցություն էին ունեցել դիկտատոր Հուլիոս Կեսարի սպանության հետ}} զորքերը կազմաքանդ են լինում, Կեսարին սպանող Բրուտոսը կնքում է իր մահկանացուն, իսկ հանրապետությունը բաժանվում է եռապետների միջև։ Արդյունքում՝ Մարկոս Անտոնիոսին բաժին էր հասնում Հռոմի արևելյան պրովինցիաները ([[Արևելյան Միջերկրական]]ը), [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Գայոս Հուլիոս Օկտավիանոսին]]՝ [[Հիսպանիա|Իսպանիան]], [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզում]]՝ [[Իլլիրիա]]ն և [[Գալլիա]]ն, [[Մարկոս Լեպիդոս|Լեպիդոսին]]՝ [[Հյուսիսային Աֆրիկա|Աֆրիկան]]։
[[Պատկեր:Castro Battle of Actium.jpg|մինի|259x259փքս|<div class="center">«Ակտիումի ճակատամարտ», Լորենցո Կաստրո, նկարված է 1672 թվականին։ Ծովամարտն ազդարարում է Հռոմի ներքաղաքական պայքարի ավարտը։</div>]]
Ժամանակի ընթացքում Գայոս Օկտավիանոսի և Անտոնիոսի արդեն իսկ գրգռված հարաբերություններն էլ ավելի են վատանում։ Մ․թ․ա․ 36 թվականին կառավարման ասպարեզից դուրս է մղվում Մարկոս Լեպիդոսը՝ Սիցիլիայում ձերբակալվելով Օկտավիանոսի կարգադրությամբ։ Ինչ վերաբերվում է Մարկոս Անտոնիոսին, որն առանց սենատի համաձայնությունը ստանալու արշավել էր Արևելք, վերջինս որոշ [[Արտավազդ Բ#Հայքի արքայական ընտանիքի շղթայում և բանտարկում|ռազմական հաջողություններից]] հետո հաստատվել էր [[Ալեքսանդրիա]]յում՝ իր սիրեկանի՝ [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] [[Կլեոպատրա|թագուհի Կլեոպատրա Ֆիլոպատորի]] արքունիքում։ Արևելյան արշավանքի շրջանակներում Անտոնիոսը հաջողել էր ապօրինաբար ձերբակալել [[Արտաշեսյանների թագավորություն|Մեծ Հայքի]] [[արքայից արքա]] [[Արտավազդ Բ|Արտավազդ Բ-ին]] և նրան իր հետ տանել Ալեքսանդրիա՝ արքայական հաղթահանդեսի (այդ միջոցառումն անցկացնելու բացառիկ իրավասությունը [[Սովորութային իրավունք|սովորույթի ուժով]] տրված էր [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմեական հանրապետությանը]])։ Եռապետի այս քայլը խիստ քննադատության է արժանանում նաև հռոմեացիների կողմից։ [[Դիոն Կասսիոս|Դիոն Կասիոսը]] գրել է․ ''«Անտոնիոսն Արտավազդին խաբելով, ձերբակալելով, շղթայելով, մեծապես վարկաբեկել է հռոմեական ժողովրդի հեղինակությունը»''։ Ինքնին, Մարկոս Անտոնիոսի ինքնագլուխ գործողությունները Հռոմում ևս դիտարկվում էր դավաճանություն։ Իրավիճակը ծայրաստիճան սրվում է այն ժամանակ, երբ Անտոնիոսը Կլեոպատրային է փոխանցում «թագավորների թագուհի» բարձրագույն տիտղոսը․ Անտոնիոսի և Օկտավիանոսի միջև ռազմական բախումը դառնում է անկասելի։ Վերջիններիս առճակատումը տեղի է ունենում [[Մ.թ.ա. 31|մ․թ․ա․ 31 թվականի]] [[Սեպտեմբերի 2|սեպտեմբերի 2-ին]] [[արևմտյան Հունաստան]]ի ափերի մոտ՝ [[Հոնիական ծով]]ում։ [[Ակտիումի ծովամարտ|Ակտիումի ծովային ճակատամարտն]] ավարտվում է Օկտավիանոսի նավատորմի փայլուն հաղթանակով, որին ականատես եղած Անտոնիոսի ցամաքային լեգեոնները հրաժարվում են կռվել՝ անցնելով հակառակորդի կողմը։ Մարտադաշտից մազապուրծ եղած Մարկոս Անտոնիոսը ստիպված է լինում ապաստանել [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ում։ Գայոս Հուլիոս Օկտավիանոսի ղեկավարած մեծաթիվ ուժերը նավատրկում են դեպի [[Կարմիր ծով]] և ափ իջնում Ալեքսանդրիայում։ Գերության վտանգից ազատվելու համար, Անտոնիոսն ու Կլեոպատրան ինքնասպան են լինում։ Եգիպտոսը նվաճվում է հռոմեական լեգեոնների կողմից և վերածվում [[պրովինցիա]]յի։ Այս իրադարձությամբ Հռոմում ավարտվում են քաղաքացիական երկարատև, հյուծիչ պատերազմները և սկսվում է հռոմեական պետականության պատմության մի նոր պարբերափուլ։

== Կայսրություն ==
{{Հիմնական|Հռոմեական կայսրություն}}
<timeline>
ImageSize  = width:800 height:60
PlotArea   = top: 0 width:790 left:10 bottom:20

Colors =
    id:pink    value:rgb(0.7,0.7,1) # light pink    id:pink       value:rgb(1,0.7,0.7) # light pink    id:green     value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
    id:blue      value:rgb(1,1,0.7)   # light blue
    id:black     value:rgb(0.7,1,1)   # light black    id:black    value:rgb(1,0.7,1)   # light black    id:grey      value:gray(0.8)      # grey

Period      = from:-27 till:68
TimeAxis    = orientation:horizontal
ScaleMajor  = unit:year increment:5 start:-25
ScaleMinor  = unit:year increment:1 start:-27

BarData=
  bar:barre1

PlotData=
  align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,0)
  bar:barre1
  from:    -27  till:  14   color:pink   text:[[Օկտավիանոս]]
  from:    14   till:  37   color:blue   text:[[Տիբերիոս]]
  from:    37   till:  41   color:yellow     text:[[Կալիգուլա]]
  from:    41   till:  54   color:black      text:[[Կլաուդիոս]]
  from:    54   till:  68  color:pink    text:[[Ներոն]]

</timeline>
{{Հուլիոս-Կլավդիոսների արքայատոհմ}}[[Մ.թ.ա. 27|Մ․թ․ա․ 27 թվականին]]՝ ընդամենը 36 տարեկան հասակում, [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Գայոս Հուլիոս Կեսար Օկտավիանոսը]]<ref group="Ն">«Օկտավիանոս Օգոստոս» անունն ամրագրվել է պատմագրության մեջ, սակայն կայսրն ինքը նախընտրել է «Կեսար Օգոստոս» տարբերակը։ Տիտղոսները մահվան պահին՝ ''Imperator Caesar Divi filius Augustus, Pontifex Maximus, Consul XIII, Imperator XXI, Tribuniciae potestatis XXXVII, Pater Patriae'' (Կայսր, Աստվածային Կեսարի որդի, Օգոստոս, Մեծ Պոնտիֆեքս, Կոնսուլ 13 անգամ, Կայսր 21 անգամ, ստացել է [[ժողովրդական տրիբուն]]ի իշխանություն 37 անգամ, Հայրենիքի հայր)։</ref> դառնում է [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմեական ընդարձակ տիրակալության]] միակ օրինական գահակալը։ Նույն տարում վերջինս իրեն հռչակում է «Օգոստոս»<ref group="Ն">«Օգոստոս» լատիներեն է, նշանակում է «սրբազան», հետագայում ստացել է կայսրի տիտղոսի նշանակություն։</ref>։ Ընդունված է այս իրադարձությունը համարել, որպես [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի կայսերական ժամանակաշրջանի]] սկիզբ, մինչդեռ Հռոմը «կայսերական» պետություն էր դեռևս շատ ավելի վաղ՝ մ․թ․ա․ 146 թվականից ([[Սկիպիոն Աֆրիկացի Ավագ|Սկիպիոն Աֆրիկացու]] կողմից [[Պունիկյան պատերազմներ|Կարթագենի հպատակեցում]])։ Ըստ կառավարման ձևի՝ Հռոմը շարունակում էր մնալ հանրապետական, միևնույն ժամանակ Օգոստոս Օկտավիանոսը ստանում էր բացարձակ լիազորություններ։ Մ․թ․ա․ 27-ից մինչև մ․թ․ա․ 180 թվականն ընդունված է անվանել «Pax Romana»-ի («հռոմեական խաղաղության») ժամանակաշրջան։

=== Օկտավիանոսի պրինցիպատ ===
{{հիմնական|Օկտավիանոս Օգոստոս}}

[[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օգոստոս Օկտավիանոսից]] սկիզբ է առնում [[Հուլիոս-Կլավդիոսներ|Հռոմի կայսերական առաջին շառավիղը՝ Հուլիոս-Կլավդիոսների արքայատոհմը]]։ Օգոստոսը դառնում է [[Ծերակույտ|սենատի ծերակուտականներից]] «ամենաբարձրը» և [[Պրինցիպատ|կայսրության միահեծան ղեկավարը՝ պրինցեպսը]], հետևաբար Հռում ձևավորված միապետության յուրահատուկ ձևը կոչվում է [[պրինցիպատ]]։ Ավելի ուշ Օկտավիանոսը ստանում է նաև «իմպերատոր» և «աստվածայինի որդի» տիտղոսները։ Նշյալ տիտղոսներից վերջինի ընդունմամբ, Օկտավիանոսը ցույց էր տալիս իր անմիջական կապը «աստվածային» [[Հուլիոս Կեսար]]ի հետ՝ այդկերպ ապահովելով իր՝ հռոմեական հաղթական ավանդույթների հետ հաղորդակից լինելը։ Նա աստիճանաբար թուլացնում է [[Սենատ|սենատորական դասի]] ազդեցությունը քաղաքականության վրա։ Արդյունքում՝ սենատորները զրկվում են որոշ պրովինցիաների (օրինակ՝ [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոսի]]) ղեկավարման իրավունքից, քանի որ այդօրինակ վարչատարածքային միավորների կառավարիչները առաջադրվում էին կայսեր կողմից և հաշվետու էին կայսեր առաջ։ Դառնալով ցմահ տրիբուն՝ նա իրավասու էր նաև [[Վետո|վետո (արգելք)]] դնել [[սենատ]]ի, [[Կոմիտիաներ|կոմիցիաների]] և [[Մագիստրատուրա (Հին Հռոմ)|մագիստրատուրաների]] որոշումների վրա։ Մ․թ․ա․ 19 թվականին ինքնահռչակվում է որպես ցմահ կոնսուլ՝ Հռոմում երբևէ գոյություն ունեցած իշխանական պաշտոններից բարձրագույնը։ Իրականացնում է ռազմական էական բարեփոխումներ։ Նրա օրոք կազմակերպվում է 28 լեգեոններից կազմված հռոմեական կանոնավոր բանակը։

Ի տարբերություն եռապետական շրջանի՝ Օկտավիանոսի պաշտոնավարումն անցնում է բավականին խաղաղ աշխարհաքաղաքական պայմաններում։ Խաղաղությունն ու հարստությունը (Եգիպտոսի թալանի արդյունքում) ստիպում է ժողովրդին և մյուս ազնվականներին սատարել Օգոստոսի պրինցիպատին։ [[Մարկոս Վիպսանիոս Ագրիպպա]]յի, [[Գերմանիկոս]]ի և այլ ցենտուրիոնների մարտունակության ու փորձառության շնորհիվ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրությանն]] է միացվում [[Կանտաբրիա]]ն, [[Աքվիտանիա (երկրամաս)|Աքվիտանիան]], [[Ռեցիա]]ն, [[Իլլիրիա]]ն և [[Պանոնա|Պանոնիան]]։

Օգոստոս Օկտավիանոս կայսեր իշխանության օրոք զարթոնք է ապրում հռոմեական գրականությունը։ Ընդունված է այս ժամանակամիջոցը համարել որպես [[Լատինական գրականություն|լատինական գրականության]] ոսկեդար։ Հենց այս շրջանում են ստեղծագործել [[Վերգիլիոս]]ը, [[Հորացիոս]]ը, [[Պուբլիուս Օվիդիուս Նասո]]ն և այլք, որոնք նաև անձնային, ընկերական սերտ հարաբերություններ են ունեցել կայսեր հետ։ Պատմագրականագիտական մեծ արժեք է իրենից ներկայացնում Վերգիլիոսի [[Էնեական|«Էնեական» էպիկական պոեմը]], որը ներկայացնում է հռոմեացիների ծագման, նրանց առասպելական նախահոր՝ [[Էնեաս]]ի թափառումների, քաջագործությունների և հերոսական կերպարի մասին։ Օկտավիանոս կայսրը շարունակում է Հուլիոս Կեսարի օրոք ստեղծված օրացույցի լրամշակումը՝ իր պատվին անվանակոչելով ամռան վերջին ամիսը։ Օգոստոս Օկտավիանոսը մահանում է 14 թվականին՝ իր հաջորդներին թողնելով հզոր, բարգավաճ և հարուստ պետություն, ինչպես նաև մարտունակ բանակ։

=== Կայսրությունը Հուլիոս-Կլավդիոսների հարստության օրոք ===
[[Օգոստոս Օկտավիանոս|Օգոստոս կայսեր]] մահվանից հետո [[Հուլիոս-Կլավդիոսներ|Հուլիոս-Կլավդիոսների արքայատոհմը]] շարունկաում է [[Իրավահաջորդություն|իրավահաջորդության]] կարգով իշխել Հռոմում։ Օկտավիանոսին հաջորդում է նրա որդեգիր [[Տիբերիոս]]ը, որը ժառանգում է իր նախորդի տիտղոսաշարը՝ պաշտպանելով [[Պրինցիպատ|պրինցիպատի վարչակարգը]]։ Նրա կառավարման սկզբնական տարիներին՝ 17 թվականին, [[Կապադովկիայի պատմություն|Կապադովկիայի վասալական թագավորությունը]] դառնում է [[Պրովինցիա|հռոմեական պրովինցիա]]։ Տիբերիոսն իր իշխանությանը սպառնացող վտանգները չեզոքացնելու համար հալածանքների քաղաքականություն էր վարում, որին զոհ են գնում բազմաթիվ սենատորներ և անգամ կայսեր բարեկամներն ու ընտանիքի անդամները։ Սովորական երևույթ էին դարձել պետական դավաճանության մեղադրանքով դատավարությունները, որոնց արդյունքում շատերը դատապարտվում էին մահապատժի կամ աքսորի։ Տիբերիոսը մեղադրվում է նաև ականավոր զորավար [[Գերմանիկոս]]ի սպանությունը կազմակերպելու մեջ։ 37 թվականին մահանում է (միգուցե սպանվում է) Տիբերիոսը, իսկ կայսերական գահը ժառանգում է նրա ազգակից [[Կալիգուլա]]ն՝ Գերմանիկոսի որդին։ Վեց ամսվա ազնիվ և լավ գահակալական շրջանից հետո բոլոր աղբյուրները նշում են Կալիգուլայի դաժանության, սադիզմի, անմտության և սեռական կամակորությունների մասին՝ ներկայացնելով նրան որպես խելագար բռնապետ։ 
[[Պատկեր:Nerón y Agripina.jpg|մինի|257x257px|<div class="center">«Ներոնը և Ագրիպինան»։ Ագրիպինան դափնեպսակով թագադրում է իր պատանի որդուն՝ Հռոմի ապագա կայսերը։</div>]]
Ըստ [[Գայոս Տրանքվիլլոս Սվետոնիոս|Սվետոնիոսի]]՝ վերջինս բռնաբարում էր իր քույրերին, սպանում մարդկանց՝ զվարճանալու համար։ Նույն պատմիչը նաև հավաստում է, որ խելագար միապետը իր սիրելի ձիուն՝ [[Ինկիտատոս]]ին, նշանակել էր [[սենատ]]որ։ 41 թվականի հունվարի 24-ին սպանվում է պրետորական գվարդիայի կողմից։ Նույն օրը կայսր է հռչակվում Կալիգուլայի հորեղբայր [[Կլավդիոս]]ը։ Թերևս, Կլավդիոսի համար մեկ ձեռքբերումը համարվում է այն, որ իր կառավարման օրոք նվաճվում է [[Մեծ Բրիտանիա (կղզի)|Բրիտանիան]]՝ տարածք, որը Հռոմին միացնել չէր հաջողվել նույնիսկ [[Հուլիոս Կեսար]]ին։ Բրիտանիայից բացի, Կլավդիոսի օրոք [[Պրովինցիա|պրովինցիայի կարգավիճակ]] են ստանում նաև [[Մավրիտանիա|Մավրետանիան]], [[Լիկիա]]ն և [[Թրակիա]]ն։ Կլավդիոսն իրականացնում էր [[Հռոմեական կայսրություն|հռոմեական]] [[Քաղաքացիություն|քաղաքացիության իրավունքի]] աստիճանական ընդլայնման քաղաքականություն, նրա օրոք [[հռոմեական սենատ]]ի կազմում ընդգրկվում են նաև գալիացիներ։ Կիսատ թողնելով ներքաղաքական բարեփոխումները՝ 54 թվականի հոկտեմբերի 13-ին մահանում է՝ խնջույթի ժամանակ թունավորվելով իր չորրորդ կնոջ կողմից։ Կտակի ուժով Կլավդիոսի մահից հետո կայսերական գահը ժառանգում է [[Ագրիպինա Կրտսեր]]ի որդին՝ Ներոնը։

[[Ներոն|Ներոն կայսեր]] իշխանության անցնելուց կարճ ժամանակ անց [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի թագավորությունում]] տապալվում է [[Վիրք|իբերիացի]] արքայազն [[Հռադամիզդ]]ի իշխանությունը, որի տեղը գրավում է [[պարթևներ]]ի արքայի եղբայր [[Տրդատ Ա]]րշակունին։ Ներոնի հրամանով արևելք է ուղարկվում [[Կորբուլոն|Կորբուլոն զորավարը]]․ կողմերի միջև [[Հռոմեա-պարթևական պատերազմ (54-64)|սանձազերծվում է բաց պատերազմ]], որտեղ հաջողությունը երբեմն հռոմեացիների, երբեմն էլ պարթևների ձեռքում էր։ [[Հռոմեա-պարթևական պատերազմ (54-64)|Հայաստանի ժառանգության համար մղվող պատերազմն]] ավարտվում է հաշտության պայմանագրով՝ [[Հռանդեայի ճակատամարտ|Հռանդեայի դաշտում հայերի վճռական, հռոմեացիների համար՝ ամոթալի հաղթանակից]] հետո։ [[Տրդատ Ա Արշակունի]]ն հռչակվում է Մեծ Հայքի միապետ՝ թագադրվելով Ներոն կայսեր կողմից։ 60-61 թվականներին հակահռոմեական հուժկու ապստամբություն է բարձրացվում արևելյան [[Անգլիա]]յում՝ բրիտանական կելտերի թագուհի Բոուդիկայի գլխավորությամբ։ Գայոս Պաուլինիոսի գլխավորած հռոմեական լեգեոնները մեծ դժվարությամբ կարողանում են հաղթանակ տոնել՝ պաշարելով [[Լոնդոն]]իումը։ Ներոն կայսրը հատկապես աչքի էր ընկնում իր քրիստոնեահալած կեցվածքով․ նրա կառավարման տարիներին բազմաթիվ [[Քրիստոնեություն|քրիստոնյաներ]] հալածանքների ենթարկվելով լքել են երկիրը։ 64 թվականի հուլիսի լույս 19-ի գիշերը Հռոմում բռնկվել է [[հին աշխարհ]]ի [[Հռոմի մեծ հրդեհ|ամենաուժգին հրդեհներից մեկը]], որը [[Սվետոնիոս]]ի և [[Դիոն Կասսիոս|Դիոն Կասիոսի]] հավաստմամբ՝ կազմակերպվել էր հենց Ներոնի կողմից։ 59 թվականին վերջինս հրամայում է սպանել սեփական մորը, իսկ 62-ին՝ նաև կնոջը։ Չնայած իր երեք ամուսնություններին, կայսրը մշտապես տարվում էր արտամուսնական կապերով՝ հարաբերվելով ինչպես կանանց (որոշների խոսքերով՝ նույնիսկ սեփական մոր), այնպես էլ տղամարդկանց հետ։ Հռոմի կայսր Ներոնը մեր թվարկության 68 թվականին ինքնասպան է լինում՝ կտրելով իր կոկորդը։ Այդ որոշումը տեղի է ունենում Վինդեքսի և [[Գալբա]]յի ապստամբությունների ֆոնին։ Հուլիոս-Կլավդիոսների ժառանգական շառավիզն ընդհատվում է։

=== Կայսրությունը Փլավիոսների հարստության օրոք ===
{{հիմնական|Փլավիոսներ|}}
<timeline>
ImageSize  = width:800 height:60
PlotArea   = top: 0 width:790 left:10 bottom:20

Colors =
    id:yellow    value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
    id:red       value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
    id:green     value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
    id:blue      value:rgb(1,1,0.7)   # light blue
    id:cyan      value:rgb(0.7,1,1)   # light purple
    id:purple    value:rgb(1,0.7,1)   # light purple
    id:grey      value:gray(0.8)      # grey

Period      = from:69 till:96
TimeAxis    = orientation:horizontal
ScaleMajor  = unit:year increment:5 start:70
ScaleMinor  = unit:year increment:1 start:69

BarData=
  bar:barre1

PlotData=
  align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,0)
  bar:barre1
  from:    69  till:  79   color:purple   text:[[Վեսպասիանոս]]
  from:    79   till:  81   color:yellow   text:[[Տիտոս]]
  from:    81   till:  96   color:blue     text:[[Դոմիցիանոս]]

</timeline>
==== Չորս կայսրերի տարի ====
{{Հիմնական|Չորս կայսրերի տարի}}{{Sidebar|name=Չորս կայսրերի տարի|style=width: 20em;|titlestyle=color:#FFF; background:#b80049;|title=Չորս կայսրերի տարի|image={{{image|}}}|headingstyle=background:#E5E4E2;|class=plainlist|contentstyle=text-align: left; font-size: 95%;|above=Հռոմի կայսերական արքայատոհմեր|heading1=Ժամանակագրություն|content1=*[[Գալբա|Սերվիուս Սուլպիցիուս Գալբա]] {{align|right|68–69}}
*[[Օտոն|Մարկոս Սալվիոս Օտոն]] {{align|right|69}}
*[[Վիտելլիոս|Ավլոս Վիտելլիոս]] {{align|right|69}}
*[[Վեսպասիանոս|Վեսպասիանոս Տիտոս Փլավիոս]]{{align|right|69–79}}|heading2=Ժառանգականություն|content2style=text-align: center;|content2={{Columns
  | col1 =  ''Նախորդիվ՝''<br />[[Հուլիոս-Կլավդիոսներ]]
  | col2 = ''Հաջորդիվ՝''<br />[[Փլավիոսներ]]
}}}}[[Ներոն#Վինդեքսի և Գալբայի ապստամբությունները և Ներոնի մահը|Ներոնի մահվանից]] հետո Հռոմում առաջանում է [[Հանրապետություն|ավանդական հանրապետական կառավարման ձևի]] վերականգնման մտայնությունը, որը սակայն պսակվում է անհաջողությամբ։ Սկսվում է անորոշության ժամանակաշրջան, մինչև 69 թվականին կայսերական գահն անցնում է [[Հռոմեական Իսպանիա|Հիսպանիայի]] ապստամբության ղեկավար [[Գալբա]]յին։ Վերջինս, սակայն, կարճատև կառավարումից հետո դառնում է դավադրության զոհ։ Հաջորդիվ գահն անցնում է դավադրության կազմակերպիչ [[Օտոն]]ին, որը [[69|69 թվականի]] [[Ապրիլի 14|ապրիլի 14-ին]] Բետրիակի ճակատամարտում պարտություն կրելով՝ [[Վիտելլիոս]]ի բանակի կողմից, ինքնասպան է լինում։ Արդյունքում՝ 69 թվականի ապրիլի 14-ին կայսերական գահն անցնում է [[Վիտելլիոս]]ին, որն իր կառավարման կարճ ժամանակահատվածում կարողանում է աչքի ընկել իր սաստիկ դաժանությամբ և ընչաքաղցությամբ։ Վեիտելլիոսն արժանանում է միևնույն ճակատագրին, ինչ որ Օտոնը։ Վերջինիս իշխանությունը ևս ոչ լեգիտիմ էր [[Հռոմեական կայսրություն]]ում, որն էլ լավ առիթ էր գահի հավակնորդ [[Վեսպասիանոս|Վեսպասիանոս Տիտոս Փլավիոսի]] համար։ Նույն տարում [[Ալեքսանդրիա]]յում Վեսպասիանոսն իրեն հռչակում է Հռոմի կայսր։ Նրան զորակցում և օժանդակում էին [[Ասորիք]]ի, [[Հուդայի թագավորություն|Հուդայի]] և արևելյան մի քանի այլ պրովինցիաներում գտնվող լեգեոնները։ Անտոնիոս Պրիմոսի գլխավորությամբ նրանք շարժվում են դեպի Հռոմ, գրավում այն և սպանում գործող կայսր Վիտելիոսին։ Այսպիսով՝ [[չորս կայսրերի տարի]]ն (''Annus quattuor imperatorum'') ավարտվում է [[Վեսպասիանոս|Վեսպասիանոս կայսեր]] թագադրմամբ։ Վերջինս իր հերթին Հռոմում սկիզբ է դնում նոր արքայատոհմի՝ [[Փլավիոսներ|Փլավիոսների ժառանգական իշխանությանը]]։

==== Փլավիոսների վերելք և անկում ====
[[Պատկեր:The Triumph of Titus Alma Tadema.jpg|մինի|286x286փքս|<div class="center">[[Փլավիոսներ|Փլավիոսների ընտանիքը]] [[Տիտոս]]ին նվիրված հաղթահանդեսի ժամանակ։ Կտավի հեղինակ՝ [[Լոուրենս Ալմա-Թադեմա]]։</div>]]
[[Վեսպասիանոս]] կայսրն իր կառավարման ընթացքում մտցնում է զանազան հարկեր, համակարգում բանակը, վարում պետական միջոցների տնտեսման քաղաքականություն, ստեղծում կայսերական և պետական հողերի ընդարձակ ֆոնդ, զարկ տալիս [[Քաղաքաշինություն|քաղաքաշինությանը]]։ Նրա օրոք վերակառուցվում է [[Կապիտոլիում (բլուր)|Հռոմի Կապիտոլիումը]], ինչպես նաև կառուցվում է [[Կոլիզեում|Կոլիզեում ամֆիթատրոնը]], որը մեր օրերում համարվում է [[Հռոմեական արվեստ|հռոմեական ժառանգության խորհրդանիշը]]։ Վեսպասիանոսի կառավարման տարիներին հաջողությամբ ընդարձակվում է [[Հռոմեական Բրիտանիա|Բրիտանիա պրովինցիայի]] տարածքը, ճնշվում Բոուդիկիի գլխավորությամբ տեղացիների բարձրացրած հուժկու ապստամբությունները։ Արևելքում՝ Վեսպասիանոսն ամրացնում է Հռոմի սահմանը [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] հետ՝ նվաճելով [[Կոմմագենե]]ն։ Փլավիոսների ձեռնարկած ամենանշանավոր իրադարձությունը [[Հրեական պատերազմ (66-73)|Հրեական պատերազմն]] էր, որի գործնական հետևանքը կարելի է համարել [[Երուսաղեմ]]ի պաշարումն ու ավերումը։ Դառնալով կայսր՝ Վեսպասիանոսը ստիպված է լինում թողնել [[Հուդայի թագավորություն]]ը և վերադառնալ Հռոմ՝ [[Պաղեստին]]ում պատերազմական գործողություններ վարելու իրավունքը հանձնելով որդուն՝ [[Տիտոս|Տիտոս Փլավիոսին]]։ Տիտոսի բանակը պաշարում է քաղաքը և օգտվելով տեղացիների ներսում ծագած երկպառակտությունից՝ ներխուժում և ավերածություններ է գործում Երուսաղեմում։ Անտիկ շրջանի հրեա պատմիչ [[Հովսեփոս Փլավիոս]]ի հավաստմամբ՝ Երուսաղեմի նվաճման ընթացքում հռոմեացիների կողմից սպանվում է ավել քան 1 միլիոն մարդ՝ մեծ մասամբ հրեաներ, ևս 97 հազարը ճորտացվում և ստրկացվում են։ Հռոմեական լեգեոններն ավերում են [[Սողոմոնի տաճար]]ը՝ իրենց առաքելությունը [[Հուդայի թագավորություն]]ում համարելով ավարտված։ Վերադառնալով Հռոմ՝ Տիտոսը Վեսպասիանոսի հետ համատեղ արժանանում է [[տրիումֆ]]ի։ Դառնալով հոր գահակիցը՝ Տիտոսը ստանում է պրոկոնսուլի և տրիբունի լիազորությունները, ձեռք բերում պրետորիական գվարդիան միանձնյա ղեկավարելու իրավունք։ 79 թվականին՝ հոր մահից հետո, առանց որևէ դժվարության ժառանգում է կայսերական գահը։

Իր գահակալման առաջին տարում պատուհասում է [[Վեզուվի ժայթքում (79)|Վեզուվ հրաբուխի ամենաաղետալի ժայթքում]], որի հետևանքով ոչնչանում են Պոմպեյն ու հարակից որոշ քաղաքներ։ [[Պլինիոս Կրտսեր]]ը՝ լինելով աղետի ականատեսը, իր հուշերում գրում է․{{քաղվածք|...վիթխարի սև ամպը արագ շարժվում էր...և նրանից դուրս էին գալիս կրակի երկար, ֆանտաստիկ լեզուները, որոնք հիշեցնում էին կայծակի բռնկումները, միայն շատ ավելի մեծ...|Պլինիոս Կրտսերի հուշերից՝ Վեզուվ հրաբուխի ժայթքման և Պոմպեյ քաղաքի վերջին օրվա մասին}}
Ըստ մեզ հասած աղբյուրների՝ Վեզուվի ժայթքումի և Հռոմում բռնկված համաճարակի շատ զոհերին օգնություն է ցուցաբերել անձամբ կայսր Տիտոսը։ Վերջինս կառավարում է ընդամենը երկու տարի և 81-ին մահանում բնական մահով։ Նրա կարճ գահակալումը ժամանակակիցների կողմից գնահատվում է որպես «ոսկեդար», իսկ նրա մահը՝ համընդհանուր վիշտ և կորուստ։ Տիտոսին հաջորդում է կրտսեր եղբայրը՝ [[Դոմիցիանոս]]ը։ Վերջինս իր կառավարման ողջ ընթացքում փորձում էր դառնալ Օկտավիանոսի նմանօրինակը՝ ժողովրդի շրջանում արմատավորել իր աստվածացումը։ Ինքն իր մասին խոսելիս օգտագործում էր «վարպետ և աստված» (''Dominus et Deus'') կոչումները։ Վարում է սենատական ազնվականության նկատմամբ հալածանքների քաղաքականություն, որի հետևանքով էլ դառնում է դավադրության զոհ։

=== Հինգ բարի կայսրեր ===
<timeline>
ImageSize  = width:700 height:80
PlotArea   = width:680 height:60 left:10 bottom:20

Colors =
    id:yellow    value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
    id:red       value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
    id:green     value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
    id:blue      value:rgb(1,1,0.7)   # light blue
    id:cyan      value:rgb(0.7,1,1)   # light blue
    id:purple    value:rgb(1,0.7,1)   # light purple
    id:grey      value:gray(0.8)      # grey

Period      = from:90 till:192
TimeAxis    = orientation:horizontal
ScaleMajor  = unit:year increment:10 start:90
ScaleMinor = unit:year increment:5 start:95

BarData=
  bar:barre1

PlotData=
  align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,0)
  bar:barre1
  from:    96   till:  98   color:grey     text:[[Ներվա]]
  from:    98   till:  117  color:purple   text:[[Տրայանոս]]
  from:    117  till:  138  color:blue     text:[[Հադրիանոս]]
  from:    138  till:  161  color:red      text:[[Անտոնիոս Պիոս]]
  from:    161  till:  169  color:green    text:[[Լուցիոս Վերոս|Վերոս]]
  from:    169  till:  180  color:purple   text:[[Մարկոս Ավրելիոս|Ավրելիոս]]
  from:    180  till:  192  color:yellow   text:[[Կոմմոդոս]]
</timeline>
: ''Նշում․ Մարկոս Ավրելիոսը եղել է Լուցիոս Վերոսի գահակիցը մինչև վերջինիս մահը՝ 161 թվականը։''

[[Պատկեր:Map of the Roman Empire at its height.svg|ձախից|մինի|289x289փքս|<div class="center">[[Հռոմեական կայսրություն]]ն ամենաընդարձակ ժամանակաշրջանում ([[Մ.թ.ա. 117|մ․թ․ա․ 117 թվականի]] տվյալներով)` [[Տրայանոս|Տրայանոս կայսեր]] օրոք։</div>]]
[[Անտոնինոսներ|Ներվա-Անտոնինոսյան արքայատոհմի]] ներկայացուցիչները՝ այսպես ասած «հինգ բարի կայսրերը», ([[Ներվա]], [[Տրայանոս]], [[Հադրիանոս]], [[Անտոնինոս Պիոս]], [[Մարկոս Ավրելիոս]], [[Լուցիոս Վերոս]] և [[Կոմմոդոս]]) իշխում են Հռոմում 96-192 թվականներին։ Նրանց կառավարման ժամանակաշրջանում Հռոմը հասնում է իր տարածքային և տնտեսական բարձրակետին։ Միևնույն ժամանակ, կայսրությունում տիրում է համատարած [[խաղաղություն]]՝ առանց [[քաղաքացիական պատերազմ]]ների և [[Ռազմական գործ|ռազմական ձախողումների]]։ Որպես նորընտիր կայսեր չափանիշ՝ սկսում է առավել կարևորվել թեկնածուի անձնային որակները, այլ ոչ թե ազգակցական կապերը։ 96 թվականին Հռոմեական սենատը Ներվային ընտրում է կայր (սա առաջին դեպքն էր, երբ պրինցեպսի տիտղոս ունեցող պաշտոնյան նշանակվում էր ծերակույտի կողմից)։ Վերջինս [[Ներոն]]ի, [[Վեսպասիանոս]]ի և [[Դոմիցիանոս]]ի օրոք զբաղեցրել էր բարձրագույն պետական պաշտոններ։ Ներվայի գահակալմամբ Հռոմում սկսվում է «հինգ բարի կայսրերի» ժամանակաշրջանը։ 
[[Պատկեր:Traiani iustitia.jpg|մինի|280x280փքս|<div class="center">[[Մարկոս Տրայանոս]]ը ներկայիս [[Ռումինիա|Ռումինիայի տարածքում]] մղվող [[Դակիա|Դակիական պատերազմների]] ժամանակ։</div>]]
98 թվականին Ներվային հաջորդում է որդեգիր [[Տրայանոս|Մարկոս Ուլպիոս Տրայանոսը]]։ Կայսերական իշխանությունը ստանալուն պես Տրայանոսը պատերազմներ է մղում (101-106 թվականներին) հանուն [[Դակիա]]յի (ներկայիս [[Ռումինիա]]յի և [[Մոլդովա]]յի տարածքը)։ Մայրաքաղաք Սարմիզեգետուզաևի նվաճումից հետո [[Դեցեբալ|դակերի արքա Դեցեբալն]] ինքնասպան է լինում․ Դակիան հռչակվում է [[Դակիա|հռոմեական պրովինցիա]]։ 114 թվականին Տրայանոսը ձեռնամուխ է լինում [[Տրայանոս#Արևելյան Արշավանքները|արևելյան երկարատև արշավանքների]] կազմակերպմանը։ Սկզբում հռոմեական պրովինցիայի է վերածվում Նաբաթեան՝ ստանալով Պետրայական Արաբիա անվանումը (ներառում էր հարավային [[Սիրիա]]ն և հյուսիսարևմտյան Արաբիան)։ Ամրապնդելով իր դիրքերն արևելքում՝ Տրայանոսը սկսում է նախապատրաստվել պարթևների դեմ պատերազմի։

Տրավյանոսն իր առջև դրել էր հստակ նպատակ՝ դառնալ առաջին հռոմեացին, որը հնազանդեցրել է [[Պարթևստան]]ը, նվաճել [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] փառքը։ 113 թվականին հռոմեական լեգեոնները ներխուժում են [[Մեծ Հայք]], հատելով թագավորության ողջ տարածքը՝ [[Հռոմեական Հայաստան|Հայաստանն առաջին անգամ ենթարկում են հռոմեական օկուպացիայի]] և ապա գահազրկում անում [[Պարթամասիր|պարթևների դրածո Պարթամասիրին]]։ Արտաշատում հանդիպելով Տրայանոսին՝ Պարթամասիրը գլխից հանում է թագը և դնում կայսեր ոտքերի մոտ՝ այն ետ ստանալու ակնկալությամբ, սակայն կայսրը նրան հայտարարում է գահընկեց և Հայաստանը հռչակում նվաճված նահանգ՝ [[Հռոմեական Հայաստան|հռոմեական պրովինցիա]]։ 115 թվականին Տրայանոսի զորքերն արշավում են հարավ՝ պաշարելով [[Հայոց Միջագետք]]ի վարչական կենտրոն համարվող [[Մծբին]] քաղաքը։ Այստեղ ևս կազմավորվում է [[Միջագետք (Հռոմեական նահանգ)|Հռոմեական Միջագետք պրովինցիան]]։ Արմենիա Մայորի նվաճման կապակցությամբ Տրայանոսը դրամ է հատում, հայտարարելով, որ հայերը կայսերական Հռոմի իշխանության տակ են։ Նույն թվականին հռոմեական լեգեոնները աննախադեպ հաղթանակ են տոնում պարթևների նկատմամբ՝ ընդհուպ մինչև հասնելով պարթևաց [[Տիզբոն|քաղաքամայր-ոստան Տիզբոն]] և [[Պարսից ծոց]]։ Արևելքում գտնված ժամանակահատվածում Տրայանոսը ճնշում է նաև հրեաների ապստամբությունը, սակայն, առողջական խնդիրներից ելնելով ստիպված է լինում վերադառնալ Հռոմ։ Կայսրն իր մահկանացուն կնքում է 117 թվականին [[Կիլիկիա]]յի Սելինունտ քաղաքում՝ դեպի Հռոմ տանող ետվերադարձի ճանապարհին։

Տրայանոսի ստեղծած կայսրությունը զբաղեցնում էր շուրջ 5 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածք։ Նվաճողական պատերազմների ընթացքում ձեռք բերված հարստության շնորհիվ վերջինս բարելավել էր պետական ֆինանսների վիճակը, բարեկարգել ներպետական ճանապարհները, ծավալել բուռն քաղաքաշինական գործունեություն (մայրաքաղաքում կառուցել է իր անունը կրող հրապարակ, շուկա և սյուն)։

==== Կայսրությունը Հադրիանոսի և իր հաջորդների օրոք ====
{{Rquote|right|... Կյանքը կարճ է, բաց մի՛ թող նրա ամենակարևոր պահը՝ բարի գործեր անել մարդկանց․․․Մի՛ արա այն, ինչ քո խիղճն է դատապարտում, և մի՛ արա այն, ինչ չի համապատասխանում ճշմարտությանը․․․․|Մարկոս Ավրելիոս՝ Հռոմի հինգ «բարի կայսրերից» վերջինը}}
[[Պատկեր:Antoninus Pius Æ Sestertius 84001035.jpg|ձախից|մինի|290x290փքս|<div class="center">[[Հռոմի կայսրերի ցանկ|Հռոմի կայսր]] [[Անտոնինոս Պիոս]]ի հատած դրամը՝ [[Հռոմեական սենատ]]ի անդամ [[Սոհեմոս]]ի՝ [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] գահին բազմալու կապակցությամբ։ Հռոմեացիներն ակնկալում էին Սոհեմոսին դարձնել կամակատար արքա։</div>]]
Դեռևս [[Տրայանոս]]ից առաջ, շատ հռոմեացիներ սկսել էին մասսայականորեն արտագաղթել [[Պիրենեյան թերակղզի]]՝ [[Հռոմեական Իսպանիա|Հիսպանիայի պրովինցիա]] (ժամանակակից [[Իսպանիա]]յի և [[Պորտուգալիա]]յի տարածք)։ Հաստատվելով Հիսպանիայում՝ եկվորներն ամուսնանում էին տեղացիների հետ։ Վերջիններիս սերունդներից էր նաև Հռոմի հաջորդ կայսրը՝ [[Հադրիանոս|Պուբլիոս Ավրելիոս Տրայանոս Հադրիանոսը]]։ Հադրիանոսը հրաժարվում է [[Հռոմեական Հայաստան|Տրայանոսի արևելյան նվաճումներից]]՝ դուրս բերելով [[Հռոմեական լեգեոնների ցանկ|հռոմեական լեգեոնները]] [[Միջագետք]]ից և [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ից (այստեղ, պարթևների գերիշխան [[Խոսրով Ա]]-ի աջակցությամբ արքա է հռչակվում [[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա-ն]])։ Հադրիանոսի բանակը «արյան մեջ խեղդում է» Մավրետանիայում բռնկված ընդզվումը, ինչպես նաև ճնշում [[Հուդայի թագավորություն|Հրեաստանում]] Շիմոն Բար-Կոխբայի բարձրացրած ապստամբությունը։ Սա հրեաների վերջին խոշոր ելույթն էր ընդդեմ հռոմեական բռնատիրության։ Ապստամբների պարտությունից հետո Հրեաստանի տարածքը վերանվանվում է Պաղեստինյան Սիրիա՝ հրեաների դարավոր թշնամիների անվամբ։ Հադրիանոսը [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] տարբեր կետերում կառուցում է ամրոցներ և պարիսպներ․ նշանավորվում է [[Հռոմեական Բրիտանիա]]յում կառուցված [[Հադրիանոսի պատ|մեծ պատը]]՝ [[Շոտլանդիա|ժամանակակից Շոտլանդիայի]] տարածքում բնակվող քոչվորակենցաղների ասպատակությունները կանխելու համար։ Կայսրը նաև նշանավոր [[Ֆիլհելեններ|ֆիլհելեն]] էր, որը խրախուսում էր [[Հին Հունաստանի մշակույթ|հունական մշակույթի]] տարածումը։ Նա արգելում է խոշտանգումները, ընդունում [[Հումանիզմ|մարդասիրական օրենքներ]]։ 
[[Պատկեր:Italy-0539 (5167897959).jpg|մինի|277x277փքս|<div class="center">[[Մարկոս Ավրելիոս]]ի ձիարձանը [[Իտալիա]]յի [[Հռոմ|մայրաքաղաք Հռոմում]]։</div>]]
Հադրիանոսը մահանում է [[138|138 թվականին]]՝ գահը թողնելով [[Անտոնինոս Պիոս]]ին։ Անտոնինոս կայսրը «Պիոս»՝ «Բարեպաշտ» է հորջորջվում իրեն որդեգրած [[Հադրիանոս|Հադրիանոս կայսեր]] հիշատակի նկատմամբ հավատարմություն ցուցաբերելու համար։ Վերջինս ընդարձակում է [[Հռոմեական Բրիտանիա|Բրիտանիա պրովինցիայի]] տարածքը, ապա նոր պատ կառուցում հարավային [[Շոտլանդիա]]յում։ Վերջինս զորքեր է ուղարկում արևելք, որոնք ներխուժելով [[Մեծ Հայքի թագավորություն]], գահընկեց են անում Վաղարշ Ա-ին՝ Հայաստանի գահին բազմեցնելով Անտոնինոսը ևս շարունակում է Հադրիանոսի [[Հումանիզմ|մարդասիրական]] [[քաղաքականություն]]ը։ Անտոնինոսը մահանում է 161 թվականին․ նույն տարում Հռոմի կայսր է հռչակվում [[Մարկոս Ավրելիոս]]ը՝ «բարի կայսրերից» վերջինը։ Վերջինիս օրոք, հռոմեացիները աննախադեպ հարստանում են, կենսամակարդակը՝ բարձրանում։ Ավրելիոսի գլխավորած լեգեոնները Մարկոմանյան պատերազմներում հաղթանակ են տոնում բարբարոս սարմատական ցեղերի նկատմամբ։ 172 թվականին վերջինս ճնշում է այսպես կոչված հովիվների ապստամբությունը [[Եգիպտոս]]ում։ 169 թվականին ժանտախտի զոհ է դառնում Ավրելիոսի գահակից [[Լուցիոս Վերոս]]ը (համաճարակը 165-180 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում սպանում է շուրջ հինգ միլիոն մարդու), իսկ 180 թվականին՝ հենց ինքը՝ կայսր [[Մարկոս Ավրելիոս]]ը։ Լինելով ստոիկյան դպրոցի հետևորդ՝ Մարկոս Ավրելիոսը իր «Խորհրդածություններ» («Գիրք ոսկեղենիկ») փիլիսոփայական աշխատության մեջ արտահայտել է ինքնակատարելագործման ձգտում, հոռետեսորեն է վերաբերվել քաղաքական կարգի բարելավման հնարավորությանը։

Ավրելիանոսի մահվանից հետո կայսրության միահեծան իշխանության ղեկն իր ձեռքն է վերցնում վերջինիս իրավահաջորդը՝ [[Կոմմոդոս|Կոմմոդոս Անտոնինոսը]]։ Հոր պաշտոնավարման վերջնամասում արդեն Կոմմոդոսը դառնում է նրա գահակիցը։ Այս իրադարձությամբ ավարտվում է «բարի կայսրերի» ժամանակաշրջանը, որը որոշ հետազոտողների կողմից ընկալվում է որպես [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] ոսկեդար։ Այսպիսով, Կոմմոդոսն իր ունեցած արյունակցական կապերի պատճառով չի դասվում «բարի կայսրերի» թվին։ Բացի այդ, ի տարբերություն իր նախորդների՝ նա աչքի չէր ընկնում իր հումանիզմով կամ ռազմական տաղանդով (վերջիններս անձամբ էին ղեկավարում իրենց բանակները)։ Կոմմոդոսը հաճախ էր պատվիրում [[Գլադիատոր|գլադիատորական խաղեր]], որոնք հավաստում են կայսեր դաժանության և կոպտության մասին։ 2-3-րդ դարերի հունահռոմեացի պատմիչ [[Դիոն Կասսիոս|Դիոն Կասիոսը]]՝ խոսելով Կոմմոդոս կայսեր գահակալման մասին, նշում է․ «''Նա սպանեց շատ քաղաքացիների և նրա կառավարումը Հռոմեական կայսրության անկման սկիզբն էր․․․Հռոմը նրա օրոք ոսկյա թագավորությունից վերածվեց երկթյա տիրակալության, ապա՝ ժանգոտվեց»''։
=== Ուշ կայսրություն ===
[[Անտոնինոսներ|Անտոնինոսների արքայատոհմի]] վերջին ներկայացուցիչ [[Կոմմոդոս]]ը սպանվում է [[192|192 թվականին]]՝ դավադրության հետևանքով։ Սպանության կազմակերպիչներն էին գվարդիական Կվինտոս Էմիլիոս Լետոսը և կայսեր կինը՝ Մարսիան։ Կոմմոդոսի մահը երկրում ծնում է նոր քաղաքական ճգնաժամ․ 193 թվականին հռոմեական գահին մեկը մյուսի ետևից բազմում են թվով հինգ կայսրեր։ Նրանք էին՝ [[Պերտինաքս]]ը, [[Դիդիոս Հուլիանոս]]ը, Պեսցենիոս Նիգերը, Կլոդիոս Ալբինոսը և [[Սեպտիմիոս Սևերոս]]ը։ Խառնակ ժամանակաշրջանում գահակալած առաջին կայսրը Պերտինաքսն էր՝ [[Հռոմեական սենատ]]ի նախկին անդամ։ Նա [[Հռոմի կայսրերի ցանկ|Հռոմեական կայսրության առաջին միապետն]] էր, որը ծագում էր [[Ստրկություն|ազատություն ստացած ստրուկներից]]։ Պերտինաքսը կառավարում էր սենատի անունից և ձգտում էր բարելավվել կայսրության ֆինանսական դրությունը, բարձրացնել զորքի կարգապահությունը։ Կայսեր թափանցիկ գործելաոճից դժգոհ [[Պրետոր|պրետորիական գվարդիայի]] զինյալները շուտով ներխուժում են կայսերական պալատ և գլխատում [[Յուպիտեր (դիցաբանություն)|Յուպիտեր աստծուն]] աղոթող Պերտինաքսի գլուխը՝ քայլերթով այն անցկացնելով [[Հռոմ|մայրաքաղաքի]] փողոցներով։

Հռոմում սկսվում է ներքաղաքական իրական քաոս․ պրետորիական գվարդիան գահը հանում է գումարի դիմաց աճուրդի, որի արդյունքում էլ գահակալ է դառնում Դիդիոս Հուլիանոսը։ Սահմանապահ երեք պրովինցիաների՝ [[Հռոմեական Բրիտանիա|Բրիտանիայի]], [[(1444) Պանոնիա|Պանոնիայի]] և [[Ասորիք|Սիրիայի]] լեգեոնները դժգոհություն են հայտնում այս ամենի կապակցությամբ՝ կայսեր թեկնածու առաջադրելով [[Սեպտիմիոս Սևերոս]]ին։ Օգտվելով բարենպաստ պայմաններից՝ Սևերոսը ընդունում է «Պերտինաքս» անունը, ապա՝ հռոմեական լեգեոններով ներխուժում է Հռոմ։ Առանց որևէ առճակատման՝ Սևերոսը գահազրկում և կախաղան է հանում գործող միապետ Հուլիանոսին՝ ինքը դառնալով կայսր։

==== Կայսրությունը Սևերոսների հարստության օրոք ====
{{հիմնական|Սևերոսներ|Սեպտիմիոս Սևերոս}}<timeline>
ImageSize  = width:800 height:60
PlotArea   = top: 0 width:790 left:10 bottom:20

Colors =
    id:yellow    value:rgb(1,1,0.7) # light yellow
    id:red       value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
    id:green     value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
    id:blue      value:rgb(0.7,0.7,1)   # light blue
    id:cyan      value:rgb(0.7,1,1)   # light cyan
    id:purple    value:rgb(1,0.7,1)   # light purple
    id:grey      value:gray(0.8)      # grey

Period      = from:193 till:235
TimeAxis    = orientation:horizontal
ScaleMajor  = unit:year increment:5 start:195
ScaleMinor  = unit:year increment:1 start:193

BarData=
  bar:barre1

PlotData=
  align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(0,0)
  bar:barre1
  from:    193  till:  211   color:purple   text:[[Սեպտիմիոս Սևերոս]]
  from:    211   till:  217   color:yellow   text:[[Կարակալլա]]
  from:    217   till:  218   color:blue     text:-
  from:    218   till:  222   color:red     text:[[Էլագաբալոս]]
  from:    222   till:  235   color:green     text:[[Ալեքսանդրոս Սևերոս]]

</timeline>{{Սևերոսների արքայատոհմ}}
[[Պատկեր:Portrait of family of Septimius Severus - Altes Museum - Berlin - Germany 2017.jpg|alt=|ձախից|մինի|226x226փքս|<div class="center">[[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական տիրակալության]] 21-րդ կայսր [[Սեպտիմիոս Սևերոս]]ը՝ կնոջ և մանկահասակ որդու՝ [[Գետա|Պուբլիոս Սեպտիմիոս Գետայի]] հետ։</div>]]
Սեպտիմիոս Սևերոսը կառավարման սկզբում ուներ հստակ հրամայական՝ ամրապնդել իր իշխանությունը Հռոմում։ Վերջինիս իշխանության ամբողջականության առջև առկախված խնդիրները Սևերոսի նախկին համախոհներն էին՝ ինքնահռչակ [[Իմպերատոր (Հին Հռոմ)|իմպերատորներ]] Պեսցենիոս Նիգերը և Կլոդիոս Ալիբինոսը, ովքեր թագի մոլուցքից դրդված՝ թշնամանք էին տածում գործող կայսեր նկատմամբ։ Այնուամենայնիվ, Սեպտիմիոսին հաջողվում է դյուրին կերպով մրցակցությունից դուրս մղել Նիգերին (դավադրաբար սպանվում է [[Բյուզանդիոն]]ում), իսկ ինչ վերաբերվում է Ալբինոսին՝ վերջինս մոլորեցվում է կայսեր կողմից։ Սկզբում Սեպտիմիոսը Ալբինոսին խոստանում է կայսերական տիտղոս, ապա՝ մեղադրում նրան դավադիր գործողությունների մեջ և ճանաչում [[Persona non grata|«պերսոնա նոն գրատա»]]։ Ունենալով զորքի վստահությունը՝ [[Սեպտիմիոս Սևերոս]]ը կարողանում է [[Գալլիա]]յում՝ [[Լիոն]] քաղաքի մոտ, հաղթել Ալբինոսին։ Այս ամենի կապակցությամբ [[Վերածնունդ|Վերածննդի շրջանի]] իտալացի գրող և պատմաբան [[Նիկոլո Մաքիավելի]]ն գրում է․ ''«Նա՝ Սևերոսը․․․դաժան առյուծ և խելացի աղվես էր»''։

Թագադրումից հետո, Սեպտիմիոսին բազմաթիվ թանկարժեք իրեր և ընծաներ է ուղարկում նաև [[Արշակունիների թագավորություն|Արշակունյաց հայոց թագավոր]] [[Խոսրով Ա|Խոսրով Ա-ն]]։ Սևերոսն ամեն գնով ցանկանում էր վերակենդանացնել [[Ամբողջատիրություն|ամբողջատիրական վարչաձևը]]՝ անթաքույց կերպով ժողովրդին ուղղված ուղերձներում գնահատելով [[Գայոս Մարիոս|Մարիոսի]] և [[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա|Սուլլայի]] դաժանությունն ու խստությունը։ Այս իրողությունը լրջորեն անհանգստացնում էր սենատորներին։ 195-197 թվականներին ընթանում է [[Հռոմեա-պարսկական պատերազմներ|հռոմեա-պարթևական նոր պատերազմ]], որն ավարտվում է հռոմեական կողմի հաղթանակով։ Պարթևները չեն կարողանում պաշտպանել նույնիսկ [[Տիզբոն]]ը, որը հերթական անգամ ենթարկվում է ավերածությունների։ Բացի այդ, [[Հայոց Միջագետք]]ը՝ [[Մծբին]] կենտրոնով, վերստին հայտնվում է հռոմեացիների ձեռքում։ Սևերոսը ցանկանում էր զարգացնել ռազմավարական հաջողությունները և ներխուժել [[Արաբական թերակղզի]], սակայն, իր հյուծված զորքի պահանջով ստիպված է լինում վերադառնալ [[Ապենինյան թերակղզի|Իտալիա]]։ Ավելի ուշ, կայսրը նպատակամղված էր հռոմեահպատակ դարձնել [[Հադրիանոսի պատ|«Հադրիանոսյան պատնեշից»]] այն կողմ ընկած [[Մեծ Բրիտանիա (կղզի)|բրիտանական տարածքները]]։ Այդ նպատակին հասնելու ճանապարհին՝ [[Հռոմեական լեգեոնների ցանկ|հռոմեական լեգեոնները]] 208-211 թվականներին ստիպված են լինում [[Շոտլանդիա]]յում կատաղի մարտեր մղել կալեդոնացիների դեմ։ Հռոմեացիների բանակը մեծ ջանքերի շնորհիվ ժամանակավորապես կարողանում է ձեռք բերել որոշակի նվաճյալ տարածքներ, սակայն, անդառնալի թվաքանակով զոհերից խուսափելու նպատակով Սևերոսը հրամայում է նահանջել պատից այն կողմ։ Հյուսիսային սաստիկ ցուրտն է՛լ ավելի է խորացնում Սեպտիմոսի հիվանդությունը և 211 թվականին՝ 65 տարեկան հասակում, դառնում է նրա մահվան պատճառը։ Մահից հետո Սևերոսը սրբացվում է, իսկ նրա աճյունը [[Յորք|Էբորացումից]] տեղափոխվում է [[Հռոմ]]։

==== Վերակառուցումից փլուզում ====
[[Պատկեր:Bust_of_Caracalla_Antikensammlung_Berlin.jpg|մինի|240x240փքս|<div class="center">[[Կարակալլա|Կարակալլա Սևերոս]] կայսեր կիսանդրին, որը պահվում է [[Բեռլին]]ի [[Պերգամոն թանգարան]]ում։</div>]]
Սևերոսի մահվանից հետո արդեն իսկ համաձայնեցված կտակի համաձայն [[Հռոմեական կայսրություն|կայսերական իշխանությունը]] կիսում էին [[Կարակալլա]]ն և [[Գետա]]ն՝ [[Սեպտիմիոս Սևերոս|Սեպտիմիոսի]] որդիները։ Փառասիրության հողի վրա ծագած ներանձնային խռովությունները շուտով Հռոմը բաժանում է երկու հակամարտող բևեռների։ 211 թվականի դեկտեմբերին, իբրևէ թե խաղաղ հանդիպման ժամանակ, Կարակալլայի կողմնակիցները մոր ձեռքերի մեջ սպանում են պատանիության հասակում գտնվող 22-ամյա Գետային։ Վերջինիս սպանությունից հետո եղբայրների խռովության արդյունքում ծագած [[Քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական հակամարտությունն]] ավարտվում է․ [[Դիոն Կասսիոս|Դիոն Կասիոսի]] հավաստմամբ՝ այդ շրջանում սպանվում են շուրջ 20 հազար [[Հռոմեական լեգեոն|հռոմեացի լեգեոնականներ]], որոնք հանդես էին գալիս Գետայի [[Հռոմեական իրավունք|գահակալական իրավունքների]] պաշտպանությամբ (այդ թվում՝ Սեպտիմիոսի մտերիմ ընկեր Պապինյանոսը)։ Կարակալլա կայսրը նույնչափ ռազմատենչ և պատերազմական էր, որքան իր հայրը։ Ի շնորհիվ այդ հատկանիշի՝ Կարակալլան մեծ հարգանք է ձեռք բերում զորքի շրջանում։ 215 թվականին վերջինիս գլխավորած հռոմեական լեգեոններն արշավում են [[Արևելք (տարածաշրջան)|Արևելք]]։ Առաջին հարվածը հասցվում է [[Օսրոյենե|Եդեսիայի (Օսրոյենեի) թագավորությանը]], որը նվաճվում է Կարակալլայի զորքերի կողմից, իսկ այնտեղ իշխող Աբգար թագավորը՝ գերեվարվում։ Հաջորդիվ Կարակալլայի զորքերը ներխուժում են [[Արշակունիների թագավորություն|Հայաստան]] և խարդավանքի դիմելով՝ ձերբակալում [[Խոսրով Ա|Խոսրով արքային]]։ Կարակալլայի արարքը գրգռում է հայ-հռոմեական հարաբերությունները, որի արդյունքում էլ հայկական բանակը ջախջախիչ հաղթանակ է տանում լեգեոնականների նկատմամբ՝ հարկադրելով Կարակալլային ազատել հայոց թագավորին։

Հընթացս, Կարակալլա կայսեր զորքերը ռազմախուժում են [[Պարթևստան]], որտեղ իշխում էր [[Արտավան Ե Պարթև]]ը։ Հռոմեացիներն այստեղ ավերածություններ են գործում և նույնիսկ թալանում [[Պարթև Արշակունիներ|Պարթև Արշակունիներ թագավորների]] տոհմական գերեզմանատունը։ Այս ամենից վրդովված պարթևները նոր բանակ են ձևավորում և պատրաստվում զահանդելի չափի ուժերով շարժվել արևմուտք։ Իրավիճակի ողջ լրջությունը հասկանալով՝ կայսերական պրեֆեկտ պրետորիա Մակրինոսը, ցանկանալով կանխել պատերազմը, կազմակերպում է Կարակալլայի սպանությունը՝ [[Եդեսիա]]յից [[Հառան|Խառան]] տանող ճանապարհի վրա։ Կայսեր սպանությունը՝ Մակրիանոսի հրամանով, կատարվում է 217 թվականի ապրիլի 8-ին (վերջինս այդ ժամանակ ուխտագնացության էր մեկնում դեպի Լուսնի տաճար)։

Իր կառավարման ընթացքում, Կարակալլան քանիցս ձեռնարկել է երկրի [[Ֆինանսական համակարգ|ֆինանսական վիճակի]] կայունացմանն ուղղված միջոցառումներ։ [[Հարկաբյուջետային քաղաքականություն|Դրամահարկային համակարգը]] կարգավարելու և ամբողջ բնակչությունից հարկ գանձելու նպատակով, 212 թվականին վերջինս արձակում է հատուկ հրովարտակ (Կարակալլայի էդիկտ), որով [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] տարածքում ապրող ցանկացած անձ [[Հռոմեական իրավունք|իրավունք էր ստանում]] ձեռք բերել [[քաղաքացիություն]]։ Կարակալլան դառնում է [[Սևերոսներ|արքայատոհմի]] վերջին հզոր ներկայացուցիչը։ Նրա սպանությունից հետո, գահը զավթում է դավադրության կազմակերպիչ Մակրիանոսը, սակայն, մի քանի ամիս անց՝ ինքնակամ հեռանում է [[Ասորիք|Սիրիա]]։ Հաջորդ կայսր [[Էլագաբալոս]]ը աչքի է ընկնում իր ցոփ ու շվայտ կենցաղավարությամբ և արքունի չարաշահումներով։ Նա սպանվում է ընդամենը 18 տարեկան հասակում՝ գահը թողնելով իր որդեգիր [[Ալեքսանդրոս Սևերոս]]ին։ Վերջինիս կառավարման հետ կապված եզակի հիշարժան իրադարձությունը [[Ալեմաններ|գերմանական ցեղերի]] դեմ պատերազմն է, որից անմիջապես հետո՝ 235 թվականին, վերջինս կնքում է իր մահկանացուն։

=== Երրորդ դարի ճգնաժամ ===
{{հիմնական|Երրորդ դարի ճգնաժամ}}
[[Պատկեր:Map_of_Ancient_Rome_271_AD.svg|alt=|մինի|323x323փքս|Անջատողական [[Գալիա|Գալլիական կայսրությունը]] և [[Պալմիրա|Պալմիրայի թագավորությունը]]։ Քաղաքական իրադրությունը [[Եվրոպա]]յում [[260|260 թվականին]]։ {{legend|#f2a8a8|Հռոմեական կայսրություն}}{{legend|#a2ec8b|Գալլական կայսրություն}}{{legend|#fde609|Պալմիրայի կայսրություն}}]]
[[Ալեքսանդրոս Սևերոս]]ի մահից ([[235 թվական]]) և [[Սևերոսներ|կայսերական հարստության]] անկումից հետո, Հռոմում սկսվում է [[Երրորդ դարի ճգնաժամ|լճացման ժամանակաշրջան]]․ ճգնաժամային ազդակներն իրենց բացասական հետևանքներն են ունենում ներքաղաքական կյանքի բոլոր ոլորտների վրա։ Կայսրությանը պատուհասում են անվերջ թվացող [[քաղաքացիական պատերազմ]]ները, արտաքին սպառնալիքներն ու ասպատակությունները, քաղաքական քաոսը, [[համաճարակ]]ը և [[տնտեսական կոլապս]]ը։ Կորուսվում է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] համաշխարհային ազդեցությունը․ [[Միհրականություն|արևապաշտության (միհրականություն)]] և [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] տարածումը սկսում են խարխլել հռոմեական հասարակության արժեհամակարգային և կրոնական հիմքերը։ Նվազում է [[Ազնվականություն|ազնվականության]] դերն ու նշանակությունը, քանի որ վերջին շրջանի կայսրերն արդեն իսկ իշխանության էին գալիս [[Ռազմական հեղաշրջում|ռազմական հեղաշրջման]] միջոցով՝ պարզապես ունենալով «քաջ մարտիկի» հեղինակություն զորքի շրջանում (այսօրինակ կայսրերը ծագում էին կայսրության ծայրամասային շրջաններից ու ցածր դասակարգից, եզակի դեպքերում նաև՝ ազատություն ստացած [[Ստրկություն|ստրուկներից]])։ Վերջիններիս իշխանական գլխավոր լծակն ու գրավականը [[քաղաքացիական պատերազմ]]ների ընթացքում ձեռք բերված հեղինակությունն էր և դա է պատճառը, որ արդի պատմագիտության մեջ պատմական այս շրջափուլը հայտնի է նաև [[Երրորդ դարի ճգնաժամ#«Զինվորական կայսրերի» դարաշրջան|«ռազմական կայսրերի» դարաշրջան]] անվանմամբ։

Ճգնաժամի 49 տարիների ընթացքում Հռոմում հաջորդաբար իշխում են 26 կայսրեր, ինչը հավաստում էր քաղաքական անկայունության իրողության մասին։ «Ռազմական կայսրերից» ամենաերկարը կառավարում է [[Մաքսիմինոս Թրակիացի]]ն՝ թագը կրելով ավելի քան երեք տարի։ Մյուսների կառավարումը չի հասնում մեկ տարվա շեմը (օրինակ՝ [[Գորդիանոս I Աֆրիկացի]], [[Գորդիանոս II]] և այլք)։ Լքված և անմարդաբնակ էին կայսրության սահմանամերձ շրջանները, քանի որ կայսրերի գերխնդիրը բացառապես նոր [[պրովինցիա]]ներ ստեղծելն ու թշնամիներին պարտության մատնելն էր։ Ճգնաժամը ախտահարում է նաև կայսրության տնտեսությունը։ Դեռևս [[Սևերոսներ|Սևերոսների օրոք]] կայսերական գանձանակից դուրս բերվող ահռելի դրամական միջոցները և չնախատեսված ռազմական ծախսերն արժեզրկում են հռոմեական արժույթը։ Կայսրության տնտեսությանը սպառնում է [[Գնաճ|հիպերինֆլակցիա]], որն էլ ավելի է խորանում [[Երրորդ դարի ճգնաժամ|աշխարհաքաղաքական կրիզիսի]] պայմաններում։ 250 թվականին բռնկվում է [[Ժանտախտ|Կիպրոսյան ժանտախտի]] համաճարակը, որը աննախադեպ քանակությամբ մարդկանց կյանք է խլում։ 260 թվականին [[Ասորիք|Սիրիան (Ասորիք)]], [[Պաղեստին]]ը, [[Ասիա (հռոմեական պրովինցիա)|Փոքր Ասիան]] և [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոսը]] առանձնանում են [[Հռոմեական կայսրություն]]ից՝ ձևավորելով [[Պալմիրա|Պալմիրայի կայսրությունը]]։ Նույն տարում անկախանում է նաև Գալլական կայսրությունը՝ Պոստումոս զորավարի ջանքերով։ 259 թվականին [[հռոմեական բանակ]]ը ջախջախվում է [[Եդեսիայի ճակատամարտ]]ում՝ պարտություն է կրում համեմատաբար շատ ավելի փոքրաթիվ [[Սասանյանների պետություն|Սասանյանն բանակից]], իսկ կայսրը՝ գերեվարվում է պարսիկների կողմից։ Այսպիսով, Վալերիանոսը դառնում է Հռոմի առաջին կայսրը, որը գերի է ընկնում թշնամու ձեռքը, ինչը նվաստացուցիչ փաստ էր «աշխարհի թիվ մեկ» տերության համար։  Ճգնաժամի հաղթահարման գործընթացը սկսվում է Կլավդիոս II Գոթացու (268-270) օրոք։ Վերջինս գաղթում է Հռոմ ներխուժած գոթական հրոսակներին, իսկ [[Ավրելիանոս|Լուցիոս Ավրելիանոս]] կայսրը՝ կործանում և ետ է վերադարձնում Պալմիրայի և Գալլիայի ինքնակալությունները։ Ճգնաժամը նահանջում է [[Դիոկղետիանոս]]ի օրոք։

== Կայսրության մայրամուտ և անկում ==
=== Դոմինատի ժամանակաշրջան ===
{{հիմնական|Դոմինատ|Տետրարխիա{{!}}Դիոկղետիանոսյան տետրարխիա}}
[[Պատկեր:(Venice) Statue of the four tetrarchs St. Mark's Basilica.jpg|alt=|ձախից|մինի|318x318փքս|<div class="center">Տետրարխների արրձանը [[Վենետիկ]]ի [[Սուրբ Մարկոսի տաճար]]ի հարևանությամբ։</div>]]
{{Հատված|Վերնագիր=Քրիստոնյաների դրությունը Դիոկղետիանոսյան Հռոմում|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն=Ավրելիանոս կայսրից սկսած՝ մինչև 4-րդ դարի սկիզբը, քրիստոնեությունը շարունակ խաղաղություն էր վայելում, որն էլ վերջինիս տարածման գլխավոր երաշխիքն էր։ Ամենաբարձր պետական պաշտոններում, պալատում, Դիոկղետիանոս կայսեր շուրջն իսկ բազմաթիվ քրիստոնյաներ կային, որոնք ազատ իրենց հավատն էին դավանում, և մինչ անգամ ազատ էին իրենց պաշտոնների հետ կապված հեթանոսական ծիսակատարութիւնները կատարելուց։ Պետության նոր կազմակերպությունն էլ ոչ մի փոփոխություն չմտցրեց այդ դրության մէջ։ Հակաքրիստոնեական առաջին հրովարտակը 303 թվականի փետրվարի 24-ին հրամայում էր քանդել եկեղեցիները, գրավել քրիստոնյաների համար սրբազան վայրերն ու գերեզմանատները, այրել Սուրբ գրքերը։|Նկարագրություն=|Հավասարեցում=right|Լայնություն=240px|Բարձրություն=|Տառատեսակի չափ=13px|Ֆոն=#eeeeee|Առանց ընդհատումների=}}284 թվականին Հռոմի գահակալ է դառնում [[Դիոկղետիանոս|Գայոս Դիոկղետիանոսը]], որին հաջողվում է կայսրությունը դուրս բերել [[Երրորդ դարի ճգնաժամ|ճգնաժամի ճահճից]]։ Վերջինս իրականացնում է ռազմաքաղաքական և տնտեսական բարեփոխումներ, ինչպես նաև ձևավորում կառավարման նոր ձև՝ [[տետրարխիա]] («չորսի իշխանություն» կամ «չորրորդապետություն»։ [[Պետական կարգ|Պետական կառավարման այս ձևի]] առանձնահատկությունը կայանում էր նրանում, որ [[Կայսր|կայսեր միահեծան իշխանությունը]] սահմանափակվում էր կոլեգիալ մարմնով՝ չորս տետրարխների կողմից։ Այդ տետրարխներն էին՝ [[Դիոկղետիանոս]]ը և [[Գալերիոս]]ը՝ արևելքում, [[Կոնստանդիոս I Քլոր]]ը և Մաքսիմիանոսը՝ արևմուտքում։ Կառավարիչներից յուրաքանչյուրը կրում էր «Օգոստոս» հավասարազոր տիտղոսը։ Ժամանակի ընթացքում այս բաժանումն էլ ավելի է խորանում, քանի որ Օգոստոսներն իրենց ժառանգական իշխանությունն ապահովելու համար ընտրում են Կեսարների (ենթակայսր)։ Այս գործընթացների արդյունքում էլ տիրակալությունը տրոհվում է երկու առանձին կայսրությունների՝ [[Արևմտահռոմեական կայսրություն|Արևմտահռոմեական]] և [[Արևելահռոմեական կայսրություն|Արևելահռոմեական (հետագայում՝ Բյուզանդական)]]։ Այս բաժանման հիմքում ընկած էր Դիոկղետիանոսի այն մտայնությունը, որ մեկ անձը չէր կարող բարեխղճորեն և արդյունավետ կերպով կառավարել ողջ կայսրությունը։ Տնտեսական կյանքն աշխուժացնելու, [[Գնաճ|սղաճը]] հաղթահարելու և [[Տնտեսական կոլապս|կոլապսը]] վերացնելու նպատակամղմամբ Դիոկղետիանոսն իրականացնում է նաև հարկային բարեփոխումներ։

Արևելքի տետրարխի կարգավիճակում, Դիոկղետիանոսը պատերազմ է մղում [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի դեմ և կայսրության սահմաններից վտարում Սիրիան թալանած պարսիկ հրոսակներին։ Միևնույն ժամանակ, Մաքսիմիանոս կայսեր զորակցությամբ վերջինս հաղթարշավներ է իրականացնում բարբարոսական որոշ ցեղերի դեմ։ 290-330 թվականների ընթացքում տետրարխների կողմից ստեղծվում են շուրջ կես տասնյակ նոր քաղաքներ, ինչպիսիք են [[Նիկոմեդիա]]ն՝ [[Ասիա (հռոմեական պրովինցիա)|Ասիա պրովինցիայում]], [[Սալոնիկ]]ը՝ [[Հունաստան]]ում, [[Միլան]]ը՝ [[Իտալիա]]յում, [[Թրիեր]]ը՝ [[Գերմանիա|Մագնա Գերմանիայում]] և այլն։

Դիոկղետիանոս կայսեր օրոք աննախադեպ ծավալներ են ընդունում [[Քրիստոնեություն|քրիստոնյաների նկատմամբ հետապնդումներն ու հալածանքները]]։ Կայսեր հալածանքներից մազապուրծ լինելով [[Մեծ Հայք|Հայաստան]] են գալիս [[Հռիփսիմյանց կույսեր]]ը՝ հաստատվելով [[Վաղարշապատ]]ի Հնձանք կոչված վայրում։ Վերջիններս [[Տրդատ Գ]] արքայի կողմից ևս ենթարկվում են բռնության, ապա՝ սպանվում։ 301 թվականին, սակայն, [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ը արքայական հրովարտակով դառնում է աշխարհի առաջին քրիստոնեական պետությունը։ 303 թվականին [[Դիոկղետիանոս]]ը և [[Գալերիոս]]ը [[Արևելյան Հռոմեական կայսրություն]]ում ընդունում են որոշում՝ բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիների և գրությունների վերացման, ինչպես նաև քրիստոնեական երկրպագության արգելման մասին։ Երկու տարի անց՝ 305 թվականին, Դիոկղետիանոսը հրաժարվում է կայսերական գահից՝ դառնալով Հռոմի առաջին տիրակալը, որն ինքնակամ է հեռացել իշխանությունից։ Նրա գահազրկմամբ Հռոմում ավարտվում է նաև [[Դոմինատ|Դոմինատի ժամանակաշրջանը]]։

=== Կայսրության քրիստոնեացում ===
[[Պատկեր:John_William_Waterhouse_-_The_Favorites_of_the_Emperor_Honorius_-_1883.jpg|մինի|295x295փքս|<div class="center">''«Հոնորիոս տիրակալի ֆավորիտները կայսերական արքունիքում»''։ Կտավի հեղինակ՝ [[Ջոն Ուիլյամ Ուոթերհաուս]]</div>]]
306 թվականին [[Տետրարխիա|տետրարխ]] է դառնում [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ|Կոստանդիանոս I-ը]]։ Վերջինս բազում պատերազմներ է վարում մյուս [[Չորրորդապետություն|չորրորդապետերի]] նկատմամբ։ Մուլվիյան կամրջի մոտ Մաքսենտիոսի, ապա՝ Լիկիանոսի նկատմամբ տարած հաղթանակներից հետո Կոստանդինոսը դառնում է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] միահեծան տիրակալը։ 306-308 թվականներին նրա գլխավորությամբ [[հռոմեական լեգեոն]]ները վճռական հաղթանակներ են տանում [[ֆրանկներ]]ի, [[ալեմաններ]]ի ([[Քերուսկի|գերմանական ցեղեր]]), [[գոթեր]]ի և քոչվոր [[Սարմատներ|սարմատական ցեղերի]] նկատմամբ՝ ամրապնդելով կայսրության արտաքին սահմանները։ 313 թվականին Կոստանդինոս կայսրը թողարկում է [[Միլանի հրովարտակ]]ը, որով Հռոմեական կայսրության տարածքում [[Քրիստոնեություն|քրիստոնյաները]] ստանում էին [[Դավանանք|դավանանքի ազատության իրավունք]], ապա՝ վերջինս սկսում է բացահայտ կերպով հովանավորել այդ կրոնի քարոզչությունը։ 323 թվականին Կոստանդինոսը մկրտվում է քրիստոնեական ավազանում՝ [[քրիստոնեություն]]ն ընդունելով որպես [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] պետական կրոն։

Այսպիսով, սկսվում է [[Եվրոպա]]յի [[Քրիստոնեական աստվածաբանություն|քրիստոնեացման գործընթացը]], որն ավարտվում է [[Միջնադար|զարգացած միջնադարում]]՝ [[Կաթոլիկ եկեղեցի|կաթոլիկ եկեղեցու]] քարոզչական գործունեության շնորհիվ։ 330 թվականին [[Կոստանդիանոս Ա Մեծ|Կոստանդինոս Մեծի]] հանձնառությամբ կայսրության մայրաքաղաքը Հռոմից տեղափոխվում է նոր կառուցապատված [[Բյուզանդիոն]], որը վերանվանվում է «Նովա Ռոմա» (թարգմանաբար՝ Նոր Հռոմ)։ Այնուամենայնիվ, քաղաքը շուտով ձեռք է բերում [[Կոստանդնուպոլիս]] ոչ պաշտոնական անվանումը, որը [[Հին հունարեն|հունարեն]] նշանակում էր «Կոստանդինոս կայեր քաղաք»։ [[Հուլիանոս Ուրացող]] կայսրը («Ուրացող» մականունսը ստացել է [[Հռոմեական դիցաբանություն|հեթանոսական կրոնի]] ջատագով լինելու պատճառով՝ քրիստոնյա պատմիչների կողմից) իր խորհրդական Մարդոնիոսի և նշանավոր հռետոր [[Լիբանիոս]]ի ազդեցության տակ, փորձում է վերականգնել դասական հունահռոմեական բազմաստվածային կրոնը, որին միտված բոլոր քայլերը, սակայն, պսակվում են անհաջողությամբ։ [[Երրորդ դարի ճգնաժամ]]ից հետո [[Ապենինյան թերակղզի|Իտալիան]] (այդ թվում և [[Հռոմ]]ը) կորցրել էր իր բացառիկ կարևորությունը։ 286 թվականին «Արևմտյան կայսրության» [[դե ֆակտո]] մայրաքաղաքի գործառույթը կատարում էր Մեդիոլանումը (մերօրյա [[Միլան]]ը)։ 5-րդ դարում Հոնորիոս կայսրը [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|Արևմտյան տիրակալության]] մայրաքաղաքը տեղափոխում է [[Ռավեննա]]։

=== Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում ===
{{հիմնական|Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում}}
[[Պատկեր:Sack_of_Rome_by_the_Visigoths_on_24_August_410_by_JN_Sylvestre_1890.jpg|ձախից|մինի|327x327փքս|<div class="center">[[Բարբարոս]] [[վեստգոթեր]]ը  թալանի են ենթարկում [[Հռոմ|քաղաքամայր Հռոմը]]։</div>]]
[[Պատկեր:628px-Western_and_Eastern_Roman_Empires_476AD(3).PNG|մինի|338x338փքս|[[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն]]ը բարբարոսական բանակների [[Ժողովուրդների մեծ գաղթ|նվաճողական արշավանքներից]] արդյունքում՝ [[476 թվական]]ի տվյալներով ([[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում|անկման նախօրյակին]]): {{legend|#9899c7|[[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն]]}}{{legend|#eea5a5|[[Արևելյան Հռոմեական կայսրություն]]}}]]
[[5–րդ դար|5-րդ դարի]] երկրորդ կեսերին կայսրությունը թևակոխում է վճռական նոր շրջափուլ, որի գործնական հետևանքն էլ դառնում է [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում]]ը։ Կոնստանտինոսների և Վալենտիանոսների արքայատոհմերի վերջին ներկայացուցիչները վճռական ճակատամարտերում պարտություն են կրում [[Սասանյան Պարսկաստան]]ից և [[Գոթեր|գերմանական ցեղերից]]։ Եփրատից այն կողմ՝ Սամարրայի ճակատամարտում վիրավորվում և սպանվում է [[Հուլիանոս Ուրացող]]ը՝ մահից առաջ բացականչելով՝ {{comment|«Դու հաղթեցի՛ր, հալիլեացի»|այդ խոսքերով ակնարկելով քրիստոնեության դեմ իր պայքարի պարտությունը}}: Ավելի ուշ, [[Ադրիանապոլսի ճակատամարտ|գոթերի դեմ մղվող մարտերից մեկի ժամանակ էլ (Ադրիանապոլսի ճակատամարտ)]] սպանվում է [[Վաղես|Վաղես կայսրը]]։ [[Թեոդոսիոս Ա Մեծ]]ի մահվանից հետո կայսրության տարածքը վերջնականապես բաժանվում է երկու մասերի՝ արևմտյան և արևելյան։ [[Արևելյան Հռոմեական կայսրություն]]ում իշխանության ղեկն իր ձեռքն է վերցնում Թեոդոսիոսի անչափահաս որդին՝ Հոնորիոսը։ Իրավիճակն էլ ավելի է բարդանում 408 թվականին՝ զորավար և մանկահասակ կայսեր խնամակալ [[Փլավիոս Ստիլիքոն]]ի մահվանից հետո։ Վերջինս փափագում էր միավորել հռոմեական երկու ինքնակալությունները և առաջնային էր համարում [[Բարբարոս|բարբարոսսական ցեղերի]] ետ մղումը կայսրության սահմաններից։ Նրա մահվանից հետո հռոմեական արհեստավարժ բանակը՝ [[Հռոմեական բանակ|«անպարտելի լեգեոնները»]], կազմալուծվում են։

410 թվականին [[Վեստգոթեր|վեստգոթական խառնիճաղանջ հրոսակախմբերը]] ռազմախուժում են [[Հռոմ]]՝ քաղաքը ենթարկելով թալանի ու կողոպուտի։ Բարբարոսների շարունակական արշավանքները տարեց տարի կրճատում են կայսերահպատակ տիրույթները․ [[վանդալներ]]ը գրավում են [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]ն, [[վեստգոթեր]]ը՝ [[Գալլիա]]յի մեծ մասը, [[Պիրենեյան թերակղզի|Պիրենեյան թերակղզու]] ([[Հռոմեական Իսպանիա|Հռոմեական Հիսպանիա]]) հյուսիս-արևմտյան հատվածը նվաճվում է սվեվների կողմից, իսկ [[Հռոմեական Բրիտանիա|Բրիտանիան]] կտրվում է կենտրոնական իշխանությունից։ 451-452 թվականներին Իտալիան ենթարկվում է [[հոներ]]ի խաքան [[Աթթիլա]]յի զավթողական արշավանքներին։

Ըստ տարածված կարծիքի՝ Հռոմի պապ Լևոն I-ի հետ հանդիպումից հետո, Աթթիլան զերծ է մնում Հռոմի նվաճումից։ Չնայած Հռոմի թշվառ վիճակին՝ Օրեստես զորավարը հրաժարվում է բավարարել բարբարոս «դաշնակիցների» պահանջները և ձեռնոց նետում վերջիններիս։ Վեստգոթերի առաջնորդ [[Օդոակր]]ի գլխավորած բարբարոսների արդեն իսկ կանոնավոր բանակը մարտի է բռնկվում հռոմեական մնացյալ զորքերի դեմ, հաղթում նրանց և սպանում Օրեստեսին։ Զարգացնելով ռազմավարական հաջողությունները՝ բարբարոսական բանակը 476 թվականին ներխուժում է [[Ռավեննա]] և գահընկեց անում [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|Արևմտյան Հռոմեական կայսրության]] [[Հռոմի կայսրերի ցանկ|վերջին գահակալ]], դեռահասակ [[Հռոմուլոս Օգոստուլոս]]ին։ Ըստ արդի պատմագիտության՝ այս իրադարձությամբ ավարտվում է [[Հին աշխարհ|դասական անտիկ պատմությունը]] և սկսվում է [[վաղ միջնադար]]ը։ Որոշ ուսումնասիրողներ հենց 476 թվականն էլ համարում են [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում|Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկման]] տարեթիվը, մինչդեռ որոշներն էլ պնդում են, որ տիրակալությունը գոյատևել է մինչև 480 թվական և կործանվել միայն [[Դալմաթիա]]յում իշխող Հուլիոս Նեպոտ կայսեր մահվանից հետո։
{| class="graytable"
|+Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկման պատճառները
| width="65%" align="center" |<big>[[Պատկեր:Aquote1.png|ձախից|20x20փքս]][[Ժողովուրդների մեծ գաղթ]]ի արդյունքում արևմուտքում ավարտվում է 1200-ամյա անկախություն և 700 տարվա գերտերության կարգավիճակ ունեցող [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական տիրակալության]] [[Իտալիայի պատմություն|պատմությունը]]։ [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկում|Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկման]] նախադրյալների կապակցությամբ գիտական շրջանակներում առկա են տարատեսակ մտայնություններ։ Դրանց ընդհանրացման արդյունքում կարելի է գալ այն եզրահանգման, որ տերության կործանմանը նպաստած հիմնական գործոններն էին [[Հռոմեական հանրապետություն|հանրապետական վարչակարգի տապալումը]], [[Բռնապետություն|ռազմական բռնակալության]] վերելքը, դասային պատերազմները, [[Ստրկություն|ստրկատիրական հասարակարգը]], [[տնտեսական կոլապս]]ը, [[Կլիմայի փոփոխություն|շրջակա միջավայրի կլիմայական պայմանների փոփոխությունը]], [[համաճարակ]]ների տարածումը, հռոմեական ազնվականական դասի ազդեցության նվազումը։ Որոշ ուսումնասիրողներ կարևոր գործոն են համարում նաև քրիստոնեացումը, քանի որ [[Հռոմեական դիցաբանություն|հեթանոսությունից]] ավելի [[Պացիֆիզմ|պացիֆիստական]] [[Քրիստոնեություն|կրոնի]] անցումը ենթադրում էր զինվորների թվի նվազում։ Վաղ քրիստոնեական աստվածաբան [[Օգոստինոս Երանելի]]ն, ի հակադրություն այս տեսակետի, նշում էր, որ կայսրության անկման միակ պատճառը ''«հռոմեական հասարակության մեղսագործ բնույթն էր»''։ [[Պատկեր:Aquote2.png|աջից|20x20փքս]]</big>
|}

== Կայսրության իրավահաջորդություն ==
{{հիմնական|Արևելյան Հռոմեական կայսրություն}}
[[Պատկեր:Mosaic_of_Justinianus_I_-_Basilica_San_Vitale_(Ravenna).jpg|մինի|255x255փքս|Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոս Ա-ն, որը ձգտում էր վերականգնել [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] երբեմնի տարածքն ու հզորությունը։]]
Ի տարբերություն [[Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն|Արևմտյան կայսրության]]՝ արևելքում հռոմեական քաղաքակրթությունն այլ ճակատագիր է ունենում։ [[Բյուզանդիա]]ն (կամ [[Արևելյան Հռոմեական կայսրություն]]ը) [[Հռոմուլոս Օգոստուլոս]]ի գահընկեց լինելուց հետո պահպանում է իր [[ինքնիշխանություն]]ն ու [[Գերտերություն|գերտերության կարգավիճակը]] առաջիկա 1000 տարիների ընթացքում։ 6-րդ դարում [[Բյուզանդիայի կայսրեր|Բյուզանդիայի կայսր]] [[Հուստինիանոս Ա|Հուստինիանոս Ա-ն]] գոթերից վերադարձնում է [[Ապենինյան թերակղզի|Իտալական թերակղզին]], [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յում հաղթական պատերազմներ մղում [[վանդալներ]]ի դեմ, իսկ հարավային [[Իսպանիա]]յում՝ տապալում [[Վեստգոթական թագավորություն|վեստգոթական լուծը]]։ Չնայած այս ամենին՝ Հուստինիանոսի մահից մի քանի տարի անց Բյուզանդիան կորցնում է Իտալիան, որը նվաճվում է [[լանգոբարդներ]]ի կողմից։ 541 թվականին կայսրությունում բռնկվում է [[Հուստինիանոսի ժանտախտ|ժանտախտի համաճարակ]], որը տևում է շուրջ երկու դար՝ միայն [[Եվրոպա]]յում խլելով շուրջ 25 միլիոն մարդու կյանք (մահանում է [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]] բնակչության 40%-ը)։ Դրան հաջորդում են [[Արաբական արշավանքներ|արաբական հյուծիչ արշավանքները]], որոնց շրջանակներում նվաճվում են [[Լևանտ]]ը և [[Արաբական արշավանքները Հայաստան|Հայաստանը]]։ [[Բյուզանդա-արաբական պատերազմներ]]ի ընթացքում քրիստոնյաները կորցնում են [[Եգիպտոս]]ի նկատմամբ վերահսկողությունը, իսկ քոչվորներին հաջողվում է ընդհուպ մինչև մոտենալ [[Կոստանդնուպոլսի պաշարում (674-678)|բյուզանդական թագավորանիստ Կոստանդնուպոլսին]]։ Հաջորդ դարում արաբները նվաճում են նաև հարավային Իտալիան և Սիցիլիան։ Հընթացս [[Բալկանյան թերակղզի]]ն ենթարկվում է [[Սլավոններ|սլավոնական բնակչության]] զանգվածային ներհոսքին։ 8-րդ դարում Բյուզանդիան վերականգնում է իր երբեմնի հզորությունը և արգելակում իսլամական բանակների առաջխաղացումը։ 9-րդ դարի սկզբին արդեն բյուզանդացիները վերականգնում են նախապատերազմական [[ստատուս-քվո]]ն՝ վերանվաճելով նախկինում կորցրած տարածքների մեծ մասը։

[[Հայկական (Մակեդոնական) հարստություն|Հայկական (մակեդոնական) հարստության]] իշխանավարման տարիներին Բյուզանդական կայսրությունը վերստին զարթոնք է ապրում։ Արքայատոհմի ներկայացուցիչներից [[Բարսեղ Բ Բուլղարասպան|Բարսեղ Բուլղարասպան]] կայսերը հաջողվում է հպատակեցնել [[Բուլղարական առաջին կայսրություն|Բուլղարիան]], ինչպես նաև կործանել [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունյաց Հայաստանի թագավորությունը]] (հայոց արքա [[Հովհաննես-Սմբատ]]ը բյուզանդացիներին էր կտակել իր թագավորությունը)։ Այսօրինակ հաջողությունները երկար չեն տևում, քանի որ արևելքից կայսրության սահմանները սկսում են ասպատակել [[Սելջուկ-թուրքերի կայսրություն|սելջուկ-թուրքերը]]։ 1071 թվականին բյուզանդական զորքերը ջախջախիչ պարտություն են կրում սելջուկ-թուրքերի դեմ մղվող [[Մանազկերտի ճակատամարտ]]ում։ Երկու տասնամյակ շարունակվող ներքին բախումներին և իսլամադավան ցեղերի արշավանքներին վերջ տալու մտայնությամբ 1095 թվականին [[Ալեքսիոս Ա Կոմնենոս]]ը դիմում է [[Արևմտյան Եվրոպա|արևմտաեվրոպական թագավորություններին]]։ Արդյունքում՝ սկսվում են [[խաչակրաց արշավանքներ]]ը, իսկ [[Խաչակրաց չորրորդ արշավանք|չորրորդ արշավանքի]] ընթացքում էլ [[Կոստանդնուպոլսի պաշարում (1203)|Կոստանդնուպոլիսը վերանվաճվում է]] [[Նիկիայի կայսրություն|Նիկիայի կայսրության]] և [[Վենետիկի հանրապետություն|Վենետիկի հանրապետության]] միացյալ ջանքերով․ կայսրությունը վերածնվում է։ Այնուամենայնիվ, խաչակրաց արշավանքները միևնույն ժամանակ նաև մասնատում են կայսրությունը։ Բյուզանդիան դառնում է ոչ ավելին, քան շարքային հունական պետություն, որը տիրապետում էր միայն [[Եգեյան տարածաշրջան|Եգեյան ավազանի]] մի մասին։ Կայսրությունը վերջնականապես անկում է ապրում [[1453|1453 թվականի]] [[Մայիսի 29|մայիսի 29-ին]]՝ [[Մեհմեդ II|Մեհմեդ Նվաճողի]] գլխավորած [[Կոստանդնուպոլսի անկում|թուրքական զորքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի նվաճումից]] հետո։

== Հասարակություն և պետական կարգ ==
Ըստ տարբեր աղբյուրների՝ [[Հռոմ|Հռոմ քաղաքի]] բնակչությունը միջինում կազմել է 450 հազարից մինչև 1 միլիոն մարդ<ref>{{Cite book |last1=Duiker |first1=William |url=https://archive.org/details/worldhistoryto1500duik/page/149 |title=World History |last2=Spielvogel |first2=Jackson |date=2001 |publisher=Wadsworth |isbn=978-0-534-57168-9 |edition=Third |page=[https://archive.org/details/worldhistoryto1500duik/page/149 149]}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110501052229/http://www.highbeam.com/doc/1G1-20586744.html ''Abstract of'' The population of ancient Rome.] by Glenn R. Storey. HighBeam Research. 1 December 1997. Retrieved 22 April 2007.</ref><ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/journals/CP/29/2/Population_of_Rome*.html#note6 The Population of Rome] by Whitney J. Oates. Originally published in ''Classical Philology''. Vol. 29, No. 2 (April 1934), pp.&nbsp;101–116. Retrieved 22 April 2007.</ref>։ Այս ցուցանիշով Հռոմը համարվում է Հռոմեական ինքնակալության խոշորագույն քաղաքը։ Պատմական գնահատականները ցույց են տալիս, որ Հռոմեական պետության բնակչության 20%-ը ([[Հռոմեական Իտալիա|Իտալիայի]] պարագայում՝ 25-40%-ը<ref>N.Morley, ''Metropolis and Hinterland'' (Cambridge, 1996) 174–83</ref>) բնակվել են խոշոր քաղաքներում (10 հազար մարդ բնակչությունը գերազանցող)։ Սա խոսում է [[Ուրբանիզացիա|ուրբանիզացման]] բավականին բարձր մակարդակի մասին։ Խոշոր քաղաքներից շատերն ունեին [[Հրապարակ|ֆորում (հրապարակ)]], [[տաճար]]ներ և այլ շինություններ։ Կյանքի միջին տևողությունը կազմել է շուրջ 28 տարի<ref>{{Cite book |last1=Gawande |first1=Atul |url=https://archive.org/details/beingmortalillne0000gawa |title=Being Mortal |date=2014 |publisher=Profile Books |isbn=9781846685828 |location=London |page=[https://archive.org/details/beingmortalillne0000gawa/page/32 32]}}</ref>։ Քաղաքները ջրով ապահովելու համար կառուցվում էին [[ակվեդուկ]]ներ, որոնք ծառայում էին նաև որպես [[յուղ]] և [[գինի]] ներկրելու ուղիներ։ [[Հելլենիստական մշակույթ|Հելլենիստական ոճի]] քանդակները զարդարում էին հռոմեական պալատները։

=== Դասակարգային կառուցվածք ===
{{հիմնական|Հին Հռոմի սոցիալական դասեր|Պատրիկ|Պլեբեյ}}
[[Պատկեր:Social_classes_in_Ancient_Rome_(hy_-_Armenian).png|աջից|frameless|447x447փքս]]
[[Հին Հռոմի սոցիալական դասեր|Հռոմեական հասարակությունն]] իրենից ներկայացնում է [[Հիերարխիա|հիերարխիկ բուրգ]], որի ստորին աստիճանում գտնվում են [[Ստրկություն|ստրուկները]], միջին օղակում՝ ազատարձակները, իսկ գլխամասում՝ ազատ մարդիկ։ Ազատների դասը ևս իր հերթին ունի առանձին շերտավորում։ Այդ տարանջատումն իր վառ դրսևորումներով արտահայտված է [[պատրիկներ]]ի և [[պլեբեյ]]ների հարաբերություններում։ Պատրիկները [[Հռոմի հիմնադրում|Հռոմի հիմնադիրների ժառանգներն]] էին, ովքեր ամենաբարձր դիրքավորումն ունեին [[Հին Հռոմի սոցիալական դասեր|հռոմեական սոցիալական աստիճանակարգության]] մեջ․ նրանք էին երկրի գլխավոր [[Հողատիրություն|հողատերերը]], ունեին առանձնաշնորհյալ կարգավիճակ և պետական իշխանության նկատմամբ բացառիկ մենաշնորհ։ Պլեբեյները միջին և ստորին խավերի ներկայացուցիչներն էին, ովքեր ծառայում էին [[հռոմեական բանակ]]ում, սակայն ի տարբերություն պատրիկների՝ գրավված տարածքներից հողաբաժին չէին ստանում։ Սակայն, երկարատև դասակարգային պայքարի արդյունքում պլեբեյները կարողանում են գրեթե միևնույն հարթության վրա հայտնվել պատրիկների հետ։ Այդկերպ, պլեբեյների դասից սերվող [[Գայոս Մարիոս]]ը և [[Ցիցերոն]]ը կոչվում են ''Homo novus'' (թարգմանաբար՝ «նոր մարդ»), որով վերջիններս (ինչպես և նրանց ժառանգները) ստանում էին [[Ազնվականություն|ազնվականական ստատուս]]։ Այնուամենայնիվ, դեռևս [[Հռոմեական հանրապետություն|ուշ հանրապետության շրջանում]] պատրիկների և պլեբեյների հակասությունները պահպանում էր իր արդիականությունը։ Ժամանակի ընթացքում էլ ավելի կարևոր է դառնում զինվորական հեղինակության վրա հիմնված դասային բաժանումը։ Կարևոր գործոն էր նաև գույքային վիճակը։ Քաղաքացիների և նրանց [[Ցենզ|գույքի հաշվառումը]], [[Սենատ|ծերակուտականների]] և [[հեծյալներ]]ի ցուցակների կազմումը, ինչպես նաև պետական ֆինանսների հսկումը իրականացնում էին [[ցենզոր]]ները։ Ամենահարուստը սենատորական դասակարգի ներկայացուցիչներն էին ու հեծյալները (''Eques'')։

Ընտրելու և ընտրվելու քաղաքական իրավունքները ևս պայմանավորված էին դասային պատկանելիությամբ։ [[Կանանց իրավունքներ]]ը ստորադասված էին․ ազդեցիկ հեղինակություն ունեցող կանայք ունեին որոշ [[Մարդու իրավունքներ|հիմնարար իրավունքներ]], սակայն, ամեն դեպքում դիտարկվում էին որպես ոչ լիիրավ քաղաքացի (հետևաբար՝ վերջիններս չունեին ընտրական իրավունքներ)։ Ավելի ուշ շրջանում կանայք ձեռք են բերել [[Սեփականություն|սեփականության իրավունք՝]] որոշ դեպքերում դոմինանտելով իրենց ամուսինների նկատմամբ<ref>Frank Frost Abbott, ''Society and Politics in Ancient Rome'', BiblioBazaar, LLC, 2009, p. 41</ref>։ Չնայած այս ամենին՝ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական պետությունում]] կանայք երբեք չեն ունեցել ընտրական իրավունքներ և երբեք չեն ներգրավվել [[Քաղաքականություն|քաղաքականության]] մեջ։ [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օգոստոս Օկտավիանոսի]] կառավարման օրոք կայսերական հրովարտակով որոշ «բարեկամ և դաշնակից» քաղաքների բնակիչներին ([[Գալլիա]]յից, [[Հռոմեական Իսպանիա|Հիսպանիայից]] և [[Կարթագեն]]ից) թույլ էր տրվում ձեռք բերել Լատինական լիարժեք քաղաքացիություն (այս գործընթացը կոչվում է «''Peregrinus''»), սահմանափակ չափով ներկայացված լինել նաև [[Հռոմեական սենատ]]ում։ 212 թվականին [[Կարակալլա|Կարակալլա կայսրը]] քաղաքացիության իրավունք է շնորհում կայսրության տարածքում բնակվող բոլոր ազատներին։

=== Իրավունք և իրավական միտք ===
{{հիմնական|Հռոմեական իրավունք}}
[[Պատկեր:Cicero.png|մինի|241x241փքս|<div class="center">[[Մարկոս Տուլիոս Ցիցերոն]]՝ [[Հռոմեական իրավունք|հին հռոմեական իրավական մտքի]] վառ ներկայացուցիչ։</div>]]
[[Հռոմեական իրավունք]]ն իր ժամանակի ամենակատարյալ [[իրավական համակարգ]]ն էր, որը գործել է 13 դար շարունակ։ Հին հռոմեացիները կարևորում էին իրավունքի կարգավորիչ դերքը [[հասարակական հարաբերություններ]]ում։ Այս համատեքստում անհրաժեշտ է նշել հետևյալ արտահայտությունը, որը տարածված էր հռոմեական հասարակայնության շրջանում և արտահայտում էր օրենքի նկատմամբ վերաբերմունքը Հին Հռոմում․ «''jus, jus et nihil plus''», թարգմանաբար՝ «իրավունք, իրավունք և ոչինչ ավելին»։ Այն հիմնված էր [[Սեփականություն|մասնավոր սեփականության ինստիտուտի]] վրա, իսկ վերջինիս տեսական հիմքը հին հունական իրավունքն էր։ Սոլոնի օրենքների ուսումնասիրության արդյունքում մ․թ․ա․ 449 թվականին հրապարակվում է [[Տասներկու աղյուսակներ|«Տասներկու աղյուսակների օրենքներ»-ը]], որը, ինքնին, հռոմեական իրավունքի (խարսխված էր [[Միջազգային սովորույթ|սովորույթի, կրոնական օրենքների և բարոյանորմերի վրա]]) առաջին կանոնակարգումն էր։ Հռոմի յուրաքանչյուր քաղաքացի պարտավոր էր անգիր իմանալ այդ օրենքները։ Գրավոր օրենքների ընդունումը նախ և առաջ ձեռնտու էր [[պլեբեյ]]ներին․ այդկերպ նրանք կարողանում էին պաշտպանվել [[Պատրիկներ|պատրիկ]] [[Արդարադատություն|արդարադատների]] կամայականություններից։ «Տասներկու աղյուսակների օրենքներ»-ը [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] համար հետագայում ծառայում է նաև որպես [[Իրավունքի աղբյուրներ|իրավունքի հիմնական աղբյուր]]։ Այս օրենքների բովանդակությունը մեզ չի հասել, մինչդեռ որոշ հատվածներ պահպանվել են հռոմեացի հայտնի իրավաբաններ [[Ցիցերոն]]ի և Ուլպիանոսի աշխատություններում։  6-րդ դարում [[Բյուզանդիայի կայսրեր|Բյուզանդիայի կայսր]] [[Հուստինիանոս Ա|Հուստինիանոսի]] հրամանով կազմվում է [[Կորպուս յուրիս ցիվիլիս|«քաղաքացիական իրավունքի ժողովածու»-ն]]<ref>{{Cite book |last1=Adkins |first1=Lesley |url=https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6 |title=Handbook to Life in Ancient Rome |last2=Adkins |first2=Roy |date=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-512332-6 |location=Oxford |page=[https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6/page/46 46]}}</ref> (''corpus juris civilis''), որով հռոմեական իրավունքը հաշտեցվում էր ֆեոդալիզմի հետ։ Այս կոդեքսը, որպես իրավունքի բացառիկ աղբյուր, կիրառվում է [[Միջնադար|Միջնադարյան Եվրոպայի]] մեծ մասում մինչև 17-րդ դար։

Հռոմեական իրավունքը կազմված էր երկու հիմնական ճյուղերից՝ հանրային և մասնավոր։ Առավել տարածուն էր մասնավոր իրավունքը և դա է պատճատը, որ հռոմեական իրավունք ասելով առավել հաճախ հասկանում են հենց հռոմեական մասնավոր իրավունքը։ Ըստ հայտնի իրավաբան Ուլպիանոսի՝ ''«հանրային իրավունքը այն է, ինչ վերաբերում է պետության դրությանը, իսկ մասնավոր իրավունքը այն է, ինչ վերաբերում է մասնավոր անձանց շահերին»''։ Դրանք էլ իրենց հերթին բաժանվում էին քաղաքացիական, ազգերի և բնաիրավական ենթատեսակների։ Հռոմեական մասնավոր իրավունքի հիմնարար դրույթները, նրա ինստիտուտներն այսօր էլ կազմում են ժամանակակակից [[քաղաքացիական իրավունք]]ի հիմքը։ [[Ֆրիդրիխ Էնգելս]]ը հռոմեական իրավունքը բնութագրել է հետևյալ ձևով․{{քաղվածք|Հռոմեական իրավունքը համարվում է հասարակական ընդհարումների և կյանքի պայմանների այնպիսի դասական արտացոլում, որտեղ տիրում է զուտ մասնավոր սեփականությունը և, որ հետագա ողջ օրենսդրությունը չկարողացավ նրանում մտցնել որևէ էական փոփոխություն։|[[Ֆրիդրիխ Էնգելս]], գերմանացի փիլիսոփա}}

=== Պետական իշխանություն ===
{{հիմնական|Հռոմեկան սահմանադրություն|Հռոմեական սենատ}}[[Հին Հռոմ#Պատմություն|Հռոմի պատմության]] սկզբնական շրջանում երկիրը կառավարվում էր [[Հին Հռոմի արքաներ|թագավորների]] կողմից, որոնք հաջորդաբար ընտրվում էին արիստոկրատ ցեղերի ավագանիներից։ Թագավորի իրավասությունների ճշգրիտ սահմանների կանխորոշումն արդի գիտության համար մնում հիմնախնդիր է։ Ամենայն հավանականությամբ, [[Հռոմի թագավորության պատմություն|թագավորական շրջանում Հռոմի միապետներն]] ունեցել են [[Բացարձակ միապետություն|անսահմանափակ (բացարձակ) իշխանություն]]՝ իշխել որպես միահեծան տիրակալներ։ Մեկ այլ տարբերակի համաձայն՝ արքան կարող էր հանդես գալ որպես [[S.P.Q.R.|սենատի և ժողովրդի]] գործադիր ղեկավար։ Համենայն դեպս, մեզ հայտնի տեղեկությունները տեղի են տալիս հավաստել, որ ռազմական իշխանության իրականացման հարցում թագավորն ունեցել է բացարձակ լիազորություններ։ Թագավորական Հռոմում միապետը նաև երկրի կրոնական առաջնորդն էր։ Երկրի կառավարման գործում նշանակալի դեր ունեին նաև [[Կոմիտիաներ|ժողովրդական երեք ժողովները]]՝ կուրիական կոմիտիան (c''omitia curiata''), տրիբուսային կոմիտիան (''comitia populi tributa'') և սենատը։ Առանձնակի կարևորություն ուներ սենատը, որը թագավորի համար ծառայում էր որպես [[Խորհրդարան|խորհրդատվական մարմին]]։ Ժողովրդական ժողովները վճռում էին [[Խաղաղություն|խաղաղության]] և [[պատերազմ]]ի հարցեր, ընտրում [[թագավոր]] և այլ պաշտոնյաներ, հանդես գալիս [[Օրենսդիր իշխանություն|օրենսդրական նախաձեռնություններով]]։
[[Պատկեր:Cicerón_denuncia_a_Catilina,_por_Cesare_Maccari.jpg|մինի|287x287փքս|[[Հռոմեական սենատ]]ում [[Կիկերոն]]ը ճառերով հանդես է գալիս պրետոր [[Լուկիոս Սերգիոս Կատիլինա|Կատիլինայի]] դեմ և պահանջում, որպեսզի նա հեռանա [[Հռոմ]]ից։ Կտավի հեղինակ՝ Չեզարե Մաչարի։]]
Թագավորության անկմանը հաջորդում է [[Հռոմեական հանրապետություն|հանրապետության հաստատումը]]։ Հանրապետական կարգերի հաստատումը [[Հին Հռոմի սոցիալական դասեր|դասակարգային պայքարի]] ելքային հետևանքն էր, որը բնութագրվում էր քաղաքական անորոշությամբ․ սա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ [[Հռոմեական հանրապետություն]]ը ժողովրդավարական վարչաձևի և օլիգարխիկ ռեժիմի անսովոր համադրություն էր։ Օրենքներ ընդունելու բացառիկ իրավասությունը վերապահված էր ժողովրդական ժողովներին։ Հանրապետական Հռոմի սենատը [[Օլիգարխիա|օլիգարխիկ մարմին]] էր, որը վերաճել էր հանրային կյանքի կարևորագույն օղակի։ Նոր սենատորներն ընտրվում, իսկ գործողները՝ հեռացվում էին [[ցենզոր]]ների (''Censura'') կողմից։ Սենատորը կարող էր օրենսդիր մարմնից հեռացվել, եթե ցենզորների կողմից պիտակվեր «բարոյապես կոռումպացված»։ Այդպիսի մեղադրանք առաջադրվում էր այն ժամանակ, երբ օրենսդիրը կասկածվում էր կաշառակերության մեջ։ Ավելի ուշ՝ դիկտատոր [[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա|Սուլլայի]] բարեփոխումներից հետո, քվեստորները ինքնաբերաբար դառնում են սենատի անդամներ։

Հռոմեական հանրապետությունում չկար կայուն [[բյուրոկրատիա]], իսկ հարկահավաքությունը կատարվում էր բնամթերային գանձման միջոցով։ Այնուամենայնիվ, [[Հանրապետություն|հանրապետական վարչաձևը]] բնութագրվում էր անկայունությամբ և անորոշությամբ, քանզի պետական կառավարման մարմինների դիսպոզիցիան հաճախակիորեն հարմարեցվում էր իշխող դասակարգի կամքին կամ կլանային շահերին։ Կայսրության վաղ շրջանում՝ [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օգոստոս Օկտավիանոսի]] կառավարման սկզբնամասում, հանրապետական ռեժիմը կրում է որոշակի փոփոխություններ, սակայն սկզբունքային առումով մնում է նույնը։ Հռոմի կայսրը համարվում էր «քաղաքացիներից առաջինը»։ Սենատը կայսերական վարչակարգի պայմաններում ստանում է օրենսդիր իշխանության բացառիկ լիազորություններ, որի արդյունքում նախկինում գործող ժողովրդական ժողովները մղվում են երկրորդական պլան։

=== Կրթություն ===
[[Հռոմեական հանրապետություն|Վաղ հանրապետական ժամանակաշրջանի]] Հռոմում չկային [[Դպրոց|հանրային դպրոցներ]], ուստի տղա երեխաները կարդալ և գրել սովորում էին իրենց [[ծնող]]ների [[Ուսուցում|ուսուցչության]] ներքո<ref name="werner31">{{Cite book |last1=Werner |first1=Paul |title=Life in Rome in Ancient Times |date=1978 |publisher=Editions Minerva S.A. |location=Geneva |page=31}}</ref>։ Հաճախ երեխաներին դասավանդում էին կրթված [[Ստրկություն|ստրուկները]] (մեծ մասամբ՝ [[Հույներ|հույն]]<ref name="Lecture 13">[http://www.historyguide.org/ancient/lecture13b.html Lecture 13: A Brief Social History of the Roman Empire] by Steven Kreis. 11 October 2006. Retrieved 2 April 2007.</ref>), որոնք կոչվում էին ''paedagogus''<ref name="adkins2">{{Cite book |last1=Adkins |first1=Lesley |url=https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6 |title=Handbook to Life in Ancient Rome |last2=Adkins |first2=Roy |date=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-512332-6 |location=Oxford |page=[https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6/page/211 211]}}</ref>։ [[Պատկեր:Roman school.jpg|մինի|404x404px|<div class="center">Հռոմեական դպրոց՝ հույն ուսուցչի ուսուցչապետությամբ։</div>|alt=|ձախից]]
Այդ ժամանակահատվածում կրթության հիմնական նպատակը մեծատոհմիկ ընտանիքների տղա երեխաներին [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսությանը]], [[ռազմական արվեստ]]ին, [[Ավանդույթ|հռոմեական ավանդույթներին]] և [[Հասարակական հարաբերություններ|հասարակական գործերին]] ծանոթացնելն էր<ref name="Lecture 13" />։ Դա է պատճառը, որ արական սեռի ներկայացուցիչները [[Հին Հռոմի սոցիալական դասեր|հռոմեական հասարակությունում]] առավել կրթված ու բանիմաց էին։ Ժամանակի լավագույն ուսումը ստանում էին [[Ազնվականություն|ազնվականական տներից]] սերվող տղաները, շատ ժամանակ նույնիսկ աղջիկները<ref name="adkins2" />։ Ազնվականների որդիները 16 տարեկան հասակում արդեն մուտք էին գործում քաղաքական ասպարեզ, իսկ 17 տարեկանում՝ մասնակցում ռազմական արշավանքներին<ref name="adkins2" />։ Կրթական այս համակարգը գործնականում պահպանվում է մինչև [[Պրինցիպատ|վաղ կայսերական ժամանակաշրջան]]։ Մ․թ․ա․ 3-րդ դարում՝ Հունաստանի և հելլենիստական մյուս թագավորությունների նվաճումից հետո, հռոմեական կրթական համակարգը մասշտաբայնորեն ենթարկվում է հունականի ազդեցությանը՝ պահպանելով իր ինքնատիպությունը<ref name="adkins2" /><ref>{{Cite book |last1=Duiker |first1=William |url=https://archive.org/details/worldhistoryto1500duik/page/143 |title=World History |last2=Spielvogel |first2=Jackson |date=2001 |publisher=Wadsworth |isbn=978-0-534-57168-9 |edition=Third |page=[https://archive.org/details/worldhistoryto1500duik/page/143 143]}}</ref>։ Առավել ունևոր ընտանիքների 7 տարին լրացած տղաներն ու աղջիկները (երբեմն) 7 տարին լրանալուց հետո հաճախում էին մասնավոր դպրոցներ։ Լուդուսներում հույն ուսուցիչների (նրանք հաճախ կոչվում էին ''litterator'' կամ ''magister ludi'') օգնությամբ երեխաները սովորում էին իրենց մայրենի լեզվով՝ [[լատիներեն]]ով, կարդալ, գրել, թվաբանություն և երբեմն նույնիսկ [[Հին հունարեն|դասական հունարեն]]։ Լուդուսներում երեխաները սովորում էին մինչև 11 տարին լրանալը<ref name="werner31" /><ref name="adkins2" /><ref name="TexEd">[https://web.archive.org/web/20071225125840/http://www.txclassics.org/exceteducation.htm Roman Education]. Latin ExCET Preparation. Texas Classical Association, by Ginny Lindzey, September 1998. Retrieved 27 March 2007.</ref>։

12 տարեկանից սկսած սովորողները հաճախում էին միջնակարգ դպրոցներ, որտեղ ուսուցիչը (''grammaticus'') նրանց ծանոթացնում էր [[Հունական գրականություն|հունական]] և [[Լատինական գրականություն|լատինական գրականությանը]]<ref name="adkins2" /><ref name="TexEd" />։ 16 տարեկանում որոշ ուսանողներ սկսում են ուսանել [[հռետորական դպրոց]]ներում<ref name="adkins2" /><ref name="TexEd" />։ Նրանք պարտավորվում էին սովորել [[Տասներկու աղյուսակներ|տասներկու աղբյուսակների օրենքներն]] անգիր<ref name="adkins2" /> և գործնականում կիրառել դրանք։ Այս մակարդակի կրթությունը ուսանողներին հնարավորություն էր ընձեռում դառնալ [[իրավաբան]]։ Մեզ հասած գրավոր սկզբնաղբյուրները հավաստում են, որ աշակերտները դպրոց հաճախել են գրեթե ամեն օր, բացառությամն կրոնական փառատոնների և շուկայի օրերի։ Եղել են նաև ամառային արձակուրդներ։

=== Ընտանիք ===
[[Պատկեր:Meister_des_Porträts_des_Paquius_Proculus_001.jpg|մինի|239x239փքս|Հասունության տարիքի հասած [[Իտալիկներ|հռոմեական]] [[Ամուսնություն|ամուսնական զույգ]]։ Խճանկարը՝ [[Պոմպեյ|Պոմպեյ քաղաքից]]։]]
[[Հին Հռոմի սոցիալական դասեր|Հռոմեական հասարակության]] հիմնական բջիջն [[ընտանիք]]ն էր<ref name="Duiker346">{{Cite book |last1=Duiker |first1=William |url=https://archive.org/details/worldhistoryto1500duik/page/146 |title=World History |last2=Spielvogel |first2=Jackson |date=2001 |publisher=Wadsworth |isbn=978-0-534-57168-9 |edition=Third |page=[https://archive.org/details/worldhistoryto1500duik/page/146 146]}}</ref>։ Դասական ընտանիքը կազմված էր հետևյալ անդամներից․ ընտանիքի գլուխ (սովորաբար՝ հայրը), ''pater familias'' (ընտանիքի հայր), [[Մայր|տան տիկին]], [[երեխա]]ներ, իսկ որոշ դեպքերում նաև այլ ազգակիցներ։ Բարձր խավի ընտանիքներում տնային տնեսության մաս են կազմում նաև [[Ստրկություն|ստրուկները]] և [[Ճորտություն|ծառաները]]<ref name="Duiker346" />։ Ընտանիքի գլուխը (''patria potestas'', «հայր իշխանություն») տնային տնտեսության ղեկավարն էր․ նրա կայացրած որոշումները պետք է միանշանակ լինեին մյուսների համար։ Նա կարող էր ընտանիքի կրտսեր անդամներին կնության տալ կամ ամուսնացնել՝ անձնային կամ ընտանեկան շահերից ելնելով, իր երեխաներին վաճառել ստրկության, ընդհանուրի ունեցվածքը սեփականաշնորհել և նույնիսկ՝ որպես պատիժ սպանել ընտանիքի անդամին (գործնականում այս պրակտիկան վերացել է մ․թ․ա․ 1-ին դարից հետո)<ref name="Cassonpageset1">{{Cite book |last1=Casson |first1=Lionel |url=https://archive.org/details/everydaylifeinan00cass |title=Everyday Life in Ancient Rome |date=1998 |publisher=The Johns Hopkins University Press |isbn=978-0-8018-5992-2 |location=Baltimore |pages=[https://archive.org/details/everydaylifeinan00cass/page/10 10–11] |url-access=registration}}</ref>։

''Patria potestas-''ի սոցիալական դիրքը պետք է ընկալվեր նաև ընտանիքի մյուս տղամարդ անդամների շրջանում։ Ըստ [[Հռոմեական իրավունք|հռոմեական]] [[Միջազգային սովորույթ|սովորութային իրավունքի]]՝ տղամարդը չէր կարող դառնալ ''Patria potestas,'' քանի դեռ իր հայրը կենդանի էր<ref name="Cassonpageset1" /><ref>[http://fathom.lib.uchicago.edu/1/777777121908/ Family Values in Ancient Rome] by Richard Saller. The University of Chicago Library Digital Collections: Fathom Archive. 2001. Visited 14 April 2007.</ref>։ [[Հռոմեական հանրապետություն|Հռոմի վաղ շրջանի պատմության]] ընթացքում կանայք և աղջիկները ամուսնանալով հայտնվում էին իրենց ամուսնու ընտանիքի ավագ անդամի անմիջական տնօրինման ներքո։ Արդեն ավելի ուշ՝ կայսերական շրջանում, կինը ձեռք է բերում ընտրության իրավունք․ ճանաչել կա՛մ հայրական, կա՛մ ամուսնու ընտանիքի որոշումները<ref>{{Cite book |last1=Adkins |first1=Lesley |url=https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6 |title=Handbook to Life in Ancient Rome |last2=Adkins |first2=Roy |date=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-512332-6 |location=Oxford |page=[https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6/page/339 339]}}</ref>։ Հին հռոմեացիները գենետիկական շառավիղը հաշվում էին արական սեռի ժառանգականությամբ, ուստի տնային տնտեսության պայմաններում ծնված ցանկացած երեխա պատկանում էր ամուսնու ընտանիքին<ref>{{Cite book |last1=Adkins |first1=Lesley |url=https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6 |title=Handbook to Life in Ancient Rome |last2=Adkins |first2=Roy |date=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-512332-6 |location=Oxford |page=[https://archive.org/details/handbooktolifein0000adki_q8n6/page/340 340]}}</ref>։ Հին Հռոմում, հատկապես՝ հանրապետության տարիներին (ավելի հաճախ՝ բարձր վերնախավի շրջանում), ընտանիքները հանդես էին գալիս ոչ թե փոխադարձ սիրո վրա հիմնված միավորումներ, այլ որպես քաղաքական կամ տնտեսական դաշինքներ<ref>{{Cite book |last=Rawson |first=Beryl |url=https://books.google.com/books?id=85Gdul_43DEC&pg=PP7 |title=The Family in Ancient Rome: New Perspectives |date=1987 |publisher=Cornell University Press |isbn=978-0801494604 |page=7 |language=en}}</ref><ref>Lifepac History & Geography, Grade 6 Unit 3, p. 28.z</ref>։ Բարձրաստիճան տոհմի ներկայացուցիչների կամ նրանց մերձավորների ամուսնությունը կայուն երաշխիքներ էին ինչպես ներպետական, այնպես էլ միջպետական հարթություններում, և կարգավորվում էին զանազան բարդ և խճճված հարաբերություններ։ Որպես կանոն, ամուսնական զույգերից տարիքով ավելի մեծ էին տղաները, մինչդեռ ազնվականական ամուսնությունների ժամանակ այս օրինաչափությունը ոչ միշտ էր պահվում։

== Նշումներ ==
{{Ծանցանկ|group=Ն}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ}}

== Գրականություն ==
* Աստուրյան Հ., Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդմէջ Հայաստանի և Հռովմայ, Վնտ., 1912։
* Մանանդյան Հ., Երկ., հ. 1, Երևան, 1977։
* Մանասերյան Ռ., Տիգրան Բ Մեծ. Հայաստանի պայքարը Հռոմի և Պարթևստանի դեմ, Երևան, 1987։

{{Իտալիա ըստ թեմայի}}
{{Արտաքին հղումներ}}

[[Կատեգորիա:Անտիկ շրջան]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի պատմական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Իտալիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Հին Հռոմ]]
[[Կատեգորիա:Հին աշխարհ]]
[[Կատեգորիա:Հին աշխարհի պատմական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Հռոմեական իրավունք]]
[[Կատեգորիա:Հռոմեական կայսրություն]]
[[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան երկրների պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Պատմական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Քաղաքակրթություններ]]